Projecten (lijstweergave)

Met het traject Leefbuurten zet het Team Vlaams Bouwmeester in op de toekomstbestendige herinrichting van de publieke ruimte in woonbuurten. Sinds 2022 zijn zeven ontwerpteams aan de slag in zeven wijken. In de reeks SmallTalk brengen we deze projecten paarsgewijs onder de aandacht en laten we zien hoe de diverse uitdagingen die er spelen tot heel verschillende ontwerpvoorstellen én een verschillend plan van aanpak leiden, op maat van het project. Aansluitend gaan we telkens met een panel in gesprek over de hindernissen die zowel opdrachtgevers als ontwerpers moeten nemen om tot de realisatie van een Leefbuurt te komen. 

Leefbuurten zijn levendige, klimaatrobuuste en autoluwe buurten waar het aangenaam wandelen, fietsen en wonen is. Vanuit de overtuiging dat grensverleggende realisaties een sneeuwbaleffect kunnen sorteren, ondersteunt het Team Vlaams Bouwmeester sinds 2021 zeven steden en gemeenten in de transformatie van één van hun woonbuurten tot zo’n Leefbuurt. Na een intensief begeleidingstraject werd voor ieder project een ontwerpteam aangesteld dat met veel enthousiasme aan de slag ging met de opmaak van een ‘Leefbuurtplan’: een toekomstvisie en ontwikkelingsstrategie voor de ganse buurt.

Inmiddels zijn verscheidene projecten flink gevorderd: het ‘Leefbuurtplan’ staat er op punt, strategische projecten werden bepaald, quick wins en proefopstellingen zijn in uitvoering. Momenteel werken de ontwerpteams de inrichtingsplannen uit voor de definitieve realisaties op het terrein. Dit najaar en komend voorjaar geven we in de reeks SmallTalk dan ook graag het woord aan telkens twee teams die het ontwerp voor hun Leefbuurt zullen presenteren. De combinatie van verschillende cases maakt duidelijk dat de realisatie van een Leefbuurt maatwerk vereist, zowel wat de analyse betreft als bij het ontwerp en de uitvoering.

De realisatie van zeven voorbeeldige projecten is niet het enige doel van het traject Leefbuurten. De projecten leveren ook ervaringen op die het mogelijk maken bestaande regels, werkwijzen en doorlooptijden te verbeteren. Aansluitend bij de presentatie van de projecten gaan we daarom ook dieper in op de beleidscontext tijdens een panelgesprek. Met verschillende betrokkenen, van ervaringsdeskundigen tot beleidsmakers, gaan we in dialoog over de lessen die uit het traject te trekken vallen. Welke zijn de succesfactoren en struikelblokken? Hoe kunnen we de methodiek van Leefbuurten opschalen en ervoor zorgen dat de geïntegreerde inrichting van de publieke ruimte een reguliere praktijk wordt?

De lezingen vinden plaats in het Atelier Bouwmeester, starten telkens om 19u00 en worden omstreeks 21u00 afgerond met een drankje. Dit najaar starten we met de volgende vier projecten:

• 10 oktober 2023: Palokewijk in Dilbeek en Bosveld, ook gekend als Keirlandse Zillen, in Mol
• 23 november 2023: Ottenburg in Huldenberg en Muizen in Mechelen 

Programma 10 oktober 2023

19u00 – welkomstwoord

door Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs

19u10 – introductie

door Eline Aerts, projectregisseur Leefbuurten

19u20 – presentaties

• Leefbuurt Palokewijk in Dilbeek door Koen Stuyven en Esmée Hof (VECTRIS)
• Leefbuurt Bosveld in Mol door Steven Geeraert (MAARCH) en Joppe Dehandschutter (CLUSTER landschap & stedenbouw)

20u20 - panelgesprek

Publiek gesprek gemodereerd door Eline Aerts met:

• Irini Raeymaekers, Projectleider Openbare Ruimte, gemeente Dilbeek
• Erik Schoofs, Waarnemend Algemeen Directeur woonmaatschappij Woonboog, regio Kempen-Midden
• Jan Vilain, Hoofdredacteur RUIMTE / deskundige publieke ruimte, Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (VRP)

20u50 – reflectie

door Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs

21u00 – afsluitend drankje

Op de Klimaatdag, hét inspiratie- en netwerkevenement van de VVSG voor iedereen die op lokaal niveau betrokken is bij klimaatbeleid in de brede zin van het woord, zal op 2 mei ook het traject Leefbuurten aan bod komen. In aanloop daartoe verscheen in het aprilnummer van het VVSG-tijdschrift Lokaal alvast een gastbijdrage van Eline Aerts, projectregisseur Leefbuurten, met focus op de wijk Moortebeek-Paloke in Dilbeek. Lees hier het artikel.

Hoe maak je van een tuinwijk, waarvan het oorspronkelijke concept dateert uit het 19de-eeuwse Engeland, een wijk die aan de klimaatuitdagingen van de 21ste eeuw is aangepast? En hoe kan die wijk ook de kwaliteiten bieden die we van een hedendaagse woonomgeving verwachten?  

De erfgoedwaarde van de tuinwijk Ter Elst in Leuven maakt de noodzakelijke wijkrenovatie extra uitdagend. Die waarde is niet alleen gelegen in de architecturale kwaliteit van de woningen, maar evenzeer in de bijzondere stedenbouwkundige structuur van de wijk, de verblijfspleintjes, het autoluwe karakter, het groenontwerp en de materialisatie en aanleg van de voortuinen. De wijk werd in 1955 als een totaalconcept ontworpen, en het is de samenhang tussen al die verschillende elementen die de ‘ensemblewaarde’ van de wijk bepaalt.  

Lees hoe de tuinwijk Ter Elst in Leuven een klimaatwijk kan worden in Ruimte 60. 

Van 15 september tot 5 oktober 2023 presenteren het kunstcentrum Centrul de Interes en de Technische Universiteit van Cluj-Napoca (Roemenië) een tentoonstelling rond het stedenbouwkundige werk van professor-emeritus en voormalig Bouwmeester Marcel Smets. Daarbij gaat ook aandacht naar complexe projecten die Smets in zijn hoedanigheid van Bouwmeester mee heeft aangestuurd, zoals De Krook in Gent (Open Oproep 1801) en de rechtenfaculteit van de UHasselt (Open Oproep 1521).

Wonen betreft altijd meer dan de privacy en het comfort van de eigen woning. De waarde van het woonmilieu en de woonkwaliteit worden ook bepaald door hoe de woning is betrokken op de collectieve of publieke ruimte errond. De ontwerper heeft mee impact op hoeveel of hoe weinig hinder bewoners van elkaar ondervinden, maar ook op hoe en waar zij elkaar ontmoeten. In die zin krijgt het ontwerp een sociale dimensie. Met de nieuwe ‘Bouwmeester gids’ Samen wonen ontwerpen reiken we een verzameling overtuigende voorbeelden aan.

Organiseren wij het wonen liever individueel omdat het in onze aard zit of heeft het individuele wonen onze aard beïnvloed? Is onze favoriete woonconditie de oorzaak dan wel het gevolg van onze algemene neiging tot zelfzuchtigheid? Misschien is samenwonen nog iets wat we als Vlaming moeten leren. Nochtans spreken we vaak met veel waardering over de buren die onze planten water geven als wij op reis zijn en over de winter- of zomerborrel die in onze verkaveling georganiseerd wordt. We gaan van nature op zoek naar contact met omwonenden en kijken met nostalgisch verlangen terug naar het oude dorp als collectief woonmodel. Sluimert er dan toch niet een verlangen naar samenwonen, ook bij zij die steevast kiezen voor het individuele model?

Sinds de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog staat de woonontwikkeling in Vlaanderen in het teken van de individuele, private woningbouw. Door het verwerven van een eigen kavel en het bouwen van een eigen huis, bij voorkeur vrijstaand en in een groene omgeving, heeft de burger zijn woonbehoefte zelf ingevuld. De overheid faciliteerde dit door bouwgronden ruim beschikbaar te stellen, de nodige bouwpremies, verkavelings- en bouwvergunningen af te leveren en het pendelen mogelijk te maken door de aanleg van een uitgebreid wegennet. Zo werd het landschap getransformeerd in een uitdijend weefsel van woonlinten en verkavelingen.

Vandaag botst het ideaal van vrijstaand wonen in het groen steeds meer op zijn economische en ecologische grenzen. Het ruimtebeslag is te groot geworden, er ontstaan problemen met de water- huishouding, de biodiversiteit gaat stelselmatig achteruit, efficiënt openbaar vervoer blijkt onmogelijk te organiseren en we rijden onszelf vast in de files. De kosten van het onderhoud van infrastructuur zoals wegen, rioleringen en nutsleidingen lopen uit de hand. Aankijkend tegen de uitgave om die vrijstaande woning tegen 2050 klimaatneutraal te verbouwen, is het oude woonideaal voor velen ook onbetaalbaar geworden.

Wonen betreft altijd meer dan de privacy en het comfort van de eigen woning. Wonen betekent ook inzet en zorg voor de bewoners in je directe omgeving en voor de open ruimte die je met hen deelt. De vormgeving van de woningen en de wijze waarop ze zich in de ruimte tot elkaar verhouden kan op een ongedwongen manier de ontmoeting tussen de bewoners stimuleren en hun samenwonen bevorderen. De waarde van het woonmilieu en de woonkwaliteit worden ook bepaald door hoe de woning is betrokken op de collectieve of publieke ruimte errond. In die zin krijgt het ontwerp een sociale dimensie. Het zou spijtig zijn om die te negeren, door uitsluitend te focussen op het individuele comfort van de individuele woning. Bovendien biedt het samenwonen als op-elkaar-betrokken wonen de mogelijkheid om diverse maatschappelijke uitdagingen het hoofd te bieden.

Op 6 september presenteren wij in het Atelier Bouwmeester een ‘Bouwmeester gids’: Samen wonen ontwerpen (deze voorstelling is volzet, inschrijven is niet meer mogelijk). Met een inleidende stand van zaken, een reeks rijk geïllustreerde projectbesprekingen –het gaat om ontwerpopdrachten die door het Team Vlaams Bouwmeester werden begeleid – en beschouwende essays willen we laten zien wat ontwerp vermag in het licht van een aantal actuele maatschappelijke uitdagingen. Als we in de toekomst, omwille van duurzaamheid en betaalbaarheid, dichter bij elkaar gaan wonen en meer ruimte delen, hoeft dat niet noodzakelijk een verlies aan woonkwaliteit met zich mee te brengen. Met hogere dichtheid wonen biedt ook kansen om in te zetten op een kleine gemeenschap, op die kleine vertrouwde omgeving waar we als wereldburgers allemaal stiekem naar verlangen.

Erik Wieërs

Vlaams Bouwmeester

De jongste jaren groeit het besef dat we niet alleen onszelf, maar de hele samenleving een plezier doen wanneer we ons op een actieve manier verplaatsen. Vaker de fiets nemen of wandelen betekent niet alleen minder luchtverontreiniging, minder geluidshinder, kortere files en minder verkeersongevallen, maar ook meer lichaamsbeweging en sociaal contact. Diverse Vlaamse initiatieven rekenden beleidsmakers voor welke (financiële en andere) winsten een grotere aandacht voor fietsers en wandelaars kan opleveren.

Voor het ‘ontwerpatelier Metro-Polis II’, een vervolg op een eerder onderzoek naar de wisselwerking tussen ruimtelijke en spoorontwikkelingen, zijn we op zoek naar twee ontwerp- en onderzoeksteams. 

In het ontwerpend onderzoekstraject ‘Metro-Polis’ pakken we twee problemen tegelijk aan: enerzijds de Vlaamse ruimtelijke verrommeling en het verspreide nederzettingenpatroon; anderzijds een onderbenut spoorsysteem en een mobiliteit die nog te veel gericht is op de auto.

In een eerste verkennend onderzoek, uitgevoerd door Xaveer De Geyter Architecten, Sweco Belgium en Floris Alkemade in 2020-2021, brachten we een aantal uitdagingen in kaart en zochten we uit hoe een geïntegreerde reorganisatie kan bijdragen aan een meer duurzame ruimtelijke ordening, een performanter spoorsysteem en een duurzame mobiliteit. De opgave is dubbel: enerzijds is het nodig om het wonen te verdichten in de omgeving van stations; anderzijds kunnen we het spoorsysteem zo organiseren dat het sturend werkt voor gewenste ruimtelijke ontwikkelingen. Door spoor en ruimte tegelijk aan te pakken en als één systeem te bekijken, kunnen we een grote stap zetten naar een meer duurzaam Vlaanderen.

Komend najaar gaat het Ontwerpatelier ‘Metro-Polis II’ van start onder leiding van prof. dr. Maarten Van Acker en prof. dr. Tom Coppens (UAntwerpen). In het Ontwerpatelier brengen we experten, ontwerpers en de verschillende stakeholders samen rond de tafel. We zetten ontwerpend onderzoek in als een manier om voorbij de polemiek of tegenstellingen te denken. We bouwen daarbij verder op de inzichten uit ‘Metro-Polis I’, maar focussen op spoorlijn 59 tussen Gent en Antwerpen. Ontwerpend onderzoek zetten we in als een creatief instrument om tot sector-overschrijdende inzichten en samenwerking te komen en een inspirerend narratief uit te werken voor een duurzaam Vlaanderen.

In het ontwerpend onderzoekstraject ‘Metro-Polis’ van LABO RUIMTE pakken we twee problemen tegelijk aan: enerzijds de Vlaamse ruimtelijke verrommeling en het verspreide nederzettingenpatroon; anderzijds een onderbenut spoorsysteem en een mobiliteit die nog te veel gericht is op de auto.

In een eerste verkennend onderzoek, uitgevoerd door Xaveer De Geyter Architecten, Sweco Belgium en Floris Alkemade in 2020-2021, brachten we een aantal uitdagingen in kaart en zochten we uit hoe een geïntegreerde reorganisatie kan bijdragen aan een meer duurzame ruimtelijke ordening, een performanter spoorsysteem en een duurzame mobiliteit. De opgave is dubbel: enerzijds is het nodig om het wonen te verdichten in de omgeving van stations; anderzijds kunnen we het spoorsysteem zo organiseren dat het sturend werkt voor gewenste ruimtelijke ontwikkelingen. Door spoor en ruimte tegelijk aan te pakken en als één systeem te bekijken, kunnen we een grote stap zetten naar een meer duurzaam Vlaanderen.

De belangrijkste inzichten uit het verkennend onderzoek zijn gebundeld in een vlugschrift. Het vlugschrift en het uitgebreidere onderzoeksrapport van dit verkennend onderzoek zijn nu beschikbaar.

Metro-Polis deel II

Komend najaar gaat, in vervolg op dit verkennend onderzoek, ook het Ontwerpatelier ‘Metro-Polis II’ van start onder leiding van prof. dr. Maarten Van Acker en prof. dr. Tom Coppens (UAntwerpen).

Zijn jullie studenten architectuur of landschapsarchitectuur en hebben jullie interesse om in september samen deel te nemen aan de summerschool ‘Fietsprojecten van de toekomst’, georganiseerd door het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen? Bezorg ons dan je duo-kandidatuur via het interesseformulier. Uit de inzendingen zullen door het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen negen duo’s worden gekozen. 

De summerschool vindt plaats in het Atelier Bouwmeester van maandag 11 tot donderdag 21 september 2023. De deelnemers aan de summerschool worden dagelijks begeleid door Stefan Bendiks (Artgineering) en Gert Van Echelpoel (UAntwerpen). Verscheidene experts en ervaringsdeskundigen zullen gedurende de week aansluiten om hen te ondersteunen.

Ondertussen werden drie sites gekozen, hebben alle experten hun deelname bevestigd en ligt het volledige programma vast:

Programma

Maandag 11 september

Kennismaking en inleiding tot de opdracht door Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs, Wout Baert (Fietsberaad Vlaanderen), Sofie Verraest (UGent), Gert Van Echelpoel (UAntwerpen) en Stefan Bendiks (Artgineering).

De drie ontwerpthema’s en locaties worden toegelicht door:

• Annekatrien Verdickt (Architectuurplatform Terwecoren Verdickt, Filter Café Filtré Atelier): wonen en de fiets – Tervuursevest 15, Leuven
• Joris Van Damme (Provincie Vlaams-Brabant): de fietsroute – fietssnelweg F361 tussen Kortrijk en Roeselare
• Sven Huysmans (The New Drive): fietsen parkeren – stationsomgeving Turnhout

De startbeelden van de sites worden aangeleverd door fotograaf Michiel De Cleene.

Dinsdag 12 september

De studenten bezoeken samen met de experten elk hun site met de vraag tegen woensdagmiddag per site een eerste insteek te presenteren.

Woensdag 13 september

In de voormiddag bereiden de studenten hun eerste korte presentatie voor, die in de namiddag wordt toegelicht aan de experten. Annelies De Nijs, Glenn Lyppens, Aglaée Degros en Erik Wieërs versterken het expertenteam.

Donderdag 14 en vrijdag 15 september

Er wordt gewerkt in het Atelier Bouwmeester onder begeleiding van Gert Van Echelpoel en Stefan Bendiks.

Maandag 18 september

Er wordt de ganse dag gewerkt in het Atelier Bouwmeester. Feedback van vorige atelierbegeleiding wordt verwerkt. In de voormiddag zal Sofie Verraest een workshop begeleiden die focust op de teksten in relatie tot het thema. ’s Avonds gaan we samen op restaurant.

Dinsdag 19 september

In de voormiddag bereiden de studenten hun tweede presentatie voor, die in de namiddag wordt toegelicht aan de experten. Annelies De Nijs, Glenn Lyppens, Aglaée Degros en Erik Wieërs versterken opnieuw het expertenteam.

Woensdag 20 september

Er wordt de ganse dag gewerkt in het Atelier Bouwmeester. De feedback van de experten wordt verwerkt. De scenografie voor de tentoonstelling in het Atelier Bouwmeester wordt verder uitgewerkt. De definitieve ‘fietsprojecten van de toekomst’ worden digitaal ingediend.

Donderdag 21 september 2023

In de voormiddag worden de beelden afgedrukt, in de namiddag worden de negen fietsprojecten van de toekomst opgesteld in een tentoonstelling in het Atelier Bouwmeester. ’s Avonds wordt de tentoonstelling feestelijk geopend door Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs en Wout Baert (Fietsberaad Vlaanderen).

Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen organiseren in september een summerschool ‘Fietsprojecten van de toekomst’. Samen met studenten willen we aan de slag met concrete projecten. Via ontwerpend onderzoek verkennen we de ruimtelijke en maatschappelijke kansen en uitdagingen: wat als de fiets centraal komt te staan in de mobiliteit van de toekomst? 

De fiets als thema

Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen willen samen met de studenten een beter zicht krijgen op de kansen die een significante groei van het fietsverkeer kan bieden. Via een beeldende transformatie van bestaande locaties, met telkens een centrale rol voor de fiets, gaan we op zoek naar de ruimtelijke en maatschappelijke kansen. We werken rond drie thema’s:

• wonen en de fiets
• de fietsroute
• fietsen parkeren in een stationsomgeving.

De beelden die door de studenten worden vervaardigd, zijn bedoeld om het gesprek met lokale besturen en studiebureaus te voeden en hen uit te dagen. Welke rol en plaats krijgt de fiets in het ontwerp van de publieke ruimte, de woonomgeving en het station van de toekomst?

De summerschool praktisch

De summerschool vindt plaats in het Atelier Bouwmeester van 11 tot 22 september 2023. De studenten werken in duo’s en onderzoeken welke toekomstbeelden rond de drie thema’s kunnen worden ontwikkeld. Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen hebben per ontwerpthema een project geselecteerd. Er werken telkens drie studentenduo’s aan één ontwerpthema. Ze vertrekken daarbij van foto’s van de locatie en een analyse met inhoudelijke input over het thema. Beide worden aangeleverd door het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen. De deelnemers aan de summerschool worden begeleid door Stefan Bendiks (Artgineering) en Gert Van Echelpoel (UAntwerpen). Verschillende experts en ervaringsdeskundigen zullen hen versterken en gedurende de week aansluiten. De resultaten worden gepresenteerd in een tentoonstelling en voorgesteld op een studiedag in 2024.

Wie kan deelnemen

De studenten kandideren in duo’s, waarvan minstens één student een ontwerpopleiding volgt (landschapsarchitectuur of architectuur). De tweede student kan een opleiding volgen in stedenbouw, geografie, kunsten, grafische vormgeving, antropologie, filosofie, sociologie,… of mobiliteitswetenschappen. Beide studenten zitten of starten in het derde, vierde of vijfde jaar tijdens het kalenderjaar 2023. Zowel studenten die vanaf september in het derde jaar zitten als studenten die dan al afgestudeerd zijn, komen in aanmerking. We zijn op zoek naar sterke ontwerpers en ruimtelijke denkers!

Stel je kandidaat

Heb jij interesse om deel te nemen aan de summerschool ‘Fietsprojecten van de toekomst’? Bezorg ons dan je portfolio (3 A4’s) via het interesseformulier, vóór vrijdag 14 juli 2023, 11 uur.

Je portfolio omvat:

• korte cv’s van elk van beide kandidaten (max. 1 A4)
• een presentatiebeeld (render, gemanipuleerde foto, collage…) van een eigen studentenproject (max. 1 A4)
• een motivatienota of statement (max. 1 A4).

Uit de inzendingen zal door het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen een selectie gemaakt worden van negen duo’s. De studenten worden hiervan op de hoogte gebracht op maandag 3 juli 2023. Deelname aan de summerschool is gratis.

Eind 2011 wees de Vlaamse Bouwmeester in een open brief op de gevaren en de potenties van elektrische laadinfrastructuur voor de publieke ruimte. De brief vond ruim weerklank. Na een traject met stakeholders en bevoegde overheden heeft het Team Vlaams Bouwmeester nu een aanbevelingsnota klaar.

Om de transitie naar elektrisch rijden waar te maken, moeten er tegen 2030 zo’n 100.000 laadpunten worden geplaatst. Deze moeten een plaats krijgen in onze (semi)publieke ruimte. Zo wordt de transitie naar elektrisch rijden ook een ruimtelijke kwestie. Wat zijn geschikte locaties voor het plaatsen van laadinfrastructuur, en hoe wordt deze best georganiseerd? Om lokale besturen op weg te helpen werd, in samenspraak met de verschillende partijen die betrokken zijn bij de realisatie van het laadnetwerk, een aanbevelingsnota opgemaakt. Aandachtspunten zijn het bundelen van laadinfrastructuur, het verkleinen van de ruimtelijke impact van geparkeerde wagens op de straat en het verbeteren van de verblijfskwaliteit van de publieke ruimte.

De laadinfrastructuur is uiteraard slechts één van de vele kwaliteitsbepalende factoren in onze publieke ruimte. Het Team Vlaams Bouwmeester ijvert voor een geïntegreerde benadering van de publieke ruimte, zodat samen met het mobiliteitsvraagstuk ook andere uitdagingen (leefbaarheid, klimaatadaptatie,…) worden aangepakt. Vanzelfsprekend kunnen lokale besturen steeds terecht bij het Team Vlaams Bouwmeester met vragen rond de kwaliteitsverhoging van de publieke ruimte en de instrumenten die we hiervoor kunnen inzetten. 

De ‘Aanbevelingsnota laadinfrastructuur’ kwam tot stand in samenwerking met het Departement Mobiliteit en Openbare Werken van de Vlaamse overheid, de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG), netbeheerder Fluvius, de stad Mechelen, de gemeenten Dilbeek en Halle, de Universiteit Gent (Faculteit ingenieurswetenschappen en architectuur) en het ondersteuningsplatform Gezonde Publieke Ruimte van het Agentschap Zorg en Gezondheid van de Vlaamse overheid.

In zijn open brief ‘Elektrisch rijden: hefboom voor ruimtelijke transitie?’ wierp Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs een kritische blik op de transformatie van de publieke ruimte onder invloed van de elektrificatie van ons wagenpark. Vervolgens ging het Team Vlaams Bouwmeester over dit thema in gesprek met bevoegde administraties, de netwerkbeheerder en enkele gemeentebesturen. Tijdens de eerste avond van het derde seizoen van ‘Hack De Stad’, georganiseerd door imec en Stadsform, zal Erik Wieërs dieper ingaan op de mogelijkheden en valkuilen van de elektrificatie: hoe kunnen de ambities rond elektrificatie sturend zijn voor meer kwaliteit in de publieke ruimte? 

Lees ook de aanbevelingsnota die is opgesteld in navolging van de Bouwmeester Brief ‘Elektrisch rijden: hefboom voor ruimtelijke transitie?’

Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs wil de elektrifi­catie van het wagenpark aangrijpen om ruimtelijk te sturen, via het zorgvuldig inplanten van de laad­punten. „Alleen op die manier kunnen we de auto uit de woonomgevingen weghalen en de deelauto een boost geven. Het zou een grote gemiste kans zijn als straks iedereen voor de eigen deur zijn auto oplaadt.”

Datum: december 2021
Bron: verkeersspecialist
Auteur: Bart Van Moerkerke

De gewoonte om ons individueel met de wagen te verplaatsen over soms relatief korte afstanden heeft enorme gevolgen voor ons woonmilieu. Het merendeel van onze publieke ruimte is voorbehouden voor mechanisch verkeer. De transitie naar elektrisch rijden geeft ons een aanleiding om die ruimte opnieuw in te richten. Die kans zouden we met z’n allen moeten grijpen, en wel onmiddellijk… vóór we vaststellen dat het weer eens te laat is.

Geachte beleidsmakers,

Nu we midden in de klimaatcrisis zitten, geraakt het debat over de oorzaken en verantwoordelijkheden wat op de achtergrond en lijkt iedereen het erover eens dat er dringend maatregelen nodig zijn. In het kader daarvan zet de Vlaamse regering onder meer in op de elektrificatie van het wagenpark. Vanaf 2029 wil Vlaanderen dat er geen nieuwe diesel- en benzinewagens meer worden verkocht. Het valt te betwijfelen of daarmee het individueel wagengebruik zal afnemen ten voordele van de fiets en het openbaar vervoer. We weten ook dat in de file staan met een elektrische wagen even vervelend is als met een wagen met benzine- of dieselmotor. Maar op zich is kiezen voor een wagen zonder CO2-uitstoot een goede zaak.

Om de transitie waar te maken moeten er enorm veel nieuwe laadpalen geplaatst worden, men spreekt van 100.000 stuks tegen 2030. Zo worden we er meteen aan herinnerd, dat de transitie naar elektrisch rijden ook een ruimtelijke kwestie is. Hoe gaan we die organiseren? Planten we de laadpalen her en der, conform onze traditionele rommelige ruimtelijke structuur? Plaatsen we ze op vraag van de individuele gebruiker, zodat iedereen op wandelafstand over een laadpaal beschikt? Wordt het laadpalengrid m.a.w. uitgerold als een nieuwe ‘nutsvoorziening’, naar analogie met energie- en waterleidingen? Gaan we het aanbrengen van laadpunten tegen de voorgevel van rijwoningen promoten, zodat de publieke parkeerplaats voor de voordeur definitief wordt geprivatiseerd? Of nog erger: gaan we de lintbebouwing en de verharding van voortuinen bestendigen omdat daar de op te laden wagen moet staan? Wordt het straks nog moeilijker om stukken openbaar domein tot wandelzone te maken waar kinderen kunnen spelen en bewoners elkaar ontmoeten, omdat het openbaar domein toegankelijk moet blijven voor wagens die aan hun laadpunt moeten geraken?

Er vallen ook andere oplossingen te bedenken. De elektrificatie van het wagenpark kan een hefboom zijn om ons ruimtegebruik te reorganiseren. Ze biedt een kans om individuele wagens strategisch te groeperen en zo publieke ruimte opnieuw ter beschikking te stellen van omwonenden en in de woonkernen van steden en gemeenten een woonmilieu te scheppen dat ontmoeting stimuleert. Ze biedt een kans om ruimte vrij te maken en die te vergroenen en te ontharden. Ze biedt een kans om de deelwagen ingang te doen vinden.

In het verleden zijn wij in Vlaanderen vaker enthousiast op nieuwe ontwikkelingen ingegaan zonder daar altijd de ruimtelijke gevolgen van in te zien. Het resultaat daarvan is onze legendarische gespreide bebouwing, die ons vandaag parten speelt vanwege de hoge verhardingsgraad, een tekort aan toegankelijke open ruimte in dichtgebouwde gebieden, lange en dure linten van nutsleidingen, druk individueel autoverkeer, een onmogelijk performant te organiseren openbaar vervoer en bijna geen aaneengesloten natuurgebieden.

De transitie waar we nu voor staan zal een grote impact hebben op onze ruimtelijke ordening. Plaatsen we ze louter in het teken van business as usual en het maximaal bestendigen van de huidige situatie, dan zal die transitie onvermijdelijk botsen met de – toch algemeen onderschreven – strategische doelstellingen van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Dan vallen de ‘kernkwaliteiten van de leefomgeving’ die in dat kader werden gedefinieerd (gedeeld en meervoudig ruimtegebruik, biodiversiteit, klimaatbestendigheid, gezondheid, inclusief samenleven etc.) nóg moeilijker te realiseren. Nemen we de zorg voor de (open) ruimte echter van bij het begin van deze transitie mee, dan kunnen we heel wat ruimtelijke winsten boeken. Dan wordt de omslag naar een CO2-arme omgeving een oportuniteit voor toekomstbestendig ruimtegebruik.

De Vlaamse overheid heeft een verantwoordelijkheid om de transitie naar elektrisch rijden ook ruimtelijk in goede banen te leiden en is ook het best geplaatst om hierin de lokale besturen te ondersteunen. Als Team Vlaams Bouwmeester hebben wij de knowhow en het netwerk om dit proces ruimtelijk te begeleiden. Laten we de ruimtelijke expertise, waarover wij in Vlaanderen in overvloed beschikken, inzetten om onze leefruimte te verbeteren.

Erik Wieërs
Vlaams Bouwmeester

Na het onderzoek in de Gentse Regio dat werd uitgevoerd door Tractebel, 51N4E, Granstudio, VUB-Cosmopolis en Scelta Mobility gaan we graag in debat over de toekomst. LABO RUIMTE organiseert in de reeks SmallTalk een online gesprek rond de vraag, wat de volgende stappen zijn om aan de slag te gaan met de conclusies uit de studie.

Om inspiratie aan te reiken voor ruimtelijke en mobiliteitskeuzes op lange termijn werden in het onderzoek ‘Gent, transitie in mobiliteit en ruimte’ op de ruime Gentse stadsregio een aantal toekomstscenario’s uitgetest. Met dit ontwerpend onderzoek werden de mogelijkheden van een betere samenhang tussen duurzame mobiliteit en ruimtelijke ambities, polycentriciteit en combimobiliteit, in kaart gebracht. Bart Van Gassen en Tara Op de Beeck van Tractebel brengen een overzicht van de inzichten die dit opleverde.

Uiteraard vormt het LABO RUIMTE onderzoek slechts een opstap naar meer. Daarover gaan we graag met een aantal experts in gesprek. We vragen hen om, elk vanuit hun eigen invalshoek, aan te geven hoe we met de studieresultaten verder kunnen, en wie daarin welke rol kan spelen.

Het onderzoeksteam ziet alvast een aantal aanknopingspunten waar de vervoerregio Gent mee aan de slag zou kunnen, maar hoe ziet Stien Van Rompuy (Sweco) dit? Stien is projectleider voor de vervoerregio Gent.

De stad Gent speelt uiteraard een belangrijke rol in de hele regio. Aan Matthias Blondia vroegen we wat de stad en het team van de Gentse Stadsbouwmeester kunnen betekenen in deze transitie.

Ten slotte leggen we het onderzoek ook voor aan Kobe Boussauw (VUB - Cosmopolis). Kobe was betrokken in de analysefase en kent de regio goed. Aan hem vragen we hoe de methodiek van het ontwerpend onderzoek op deze schaal en dit thema ook in andere regio’s zinvol kan zijn.

Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs sluit de gespreksronde af met een aantal concluderende reflecties.

Stad en Architectuur wil het toenemend aantal uitstekend ontworpen fietswegen, -bruggen en -trajecten onder de aandacht brengen. Ze getuigen van het bijzondere rijplezier van fietsen en moedigen aan tot een bewustere, langzamere ervaring van de stad of de gemeente. Veel projecten demonstreren dat fietsmobiliteit heel goed kan samengaan met voetgangersmobiliteit zonder aan comfort en veiligheid in te boeten. Opvallend is ook dat ontwerpkwaliteit vaak de sleutel vormt voor het succes van die projecten. Stad en Architectuur en Fietsberaad Vlaanderen organiseren daarom een wedstrijd rond fietsinfrastructuurprojecten. Het Team Vlaams Bouwmeester zal zetelen in de vakjury die de finalisten zal aanduiden.

LABO RUIMTE schreef in het voorjaar van 2019 een opdracht uit voor ontwerpend onderzoek naar het samengaan van duurzame mobiliteit en ruimtelijke ambities in de Gentse stads- en vervoerregio. Onderzoekers van Tractebel, 51N4E, Granstudio, VUB-Cosmopolis en Scelta Mobility bundelden hun inzichten in een eindrapport. 

Dit onderzoek zoekt aansluiting bij de beleidsinitiatieven die de voorbije jaren werden genomen rond zowel mobiliteit als ruimte, en de debatten die hierrond werden gevoerd in de media. De Vlaamse overheid wil namelijk werk maken van een modal shift, een verschuiving naar meer duurzame vervoermiddelen zoals het openbaar vervoer of de fiets, en van een multimodaal vervoerssysteem waarin gebruikers vlot kunnen schakelen tussen verschillende modi. Dat kunnen we alleen wanneer we ook een aantal ruimtelijke ambities mee in het vizier nemen. Het ene kan niet zonder het andere. Openbaar of collectief vervoer is pas performant wanneer een zekere kritische massa aan bewoners wordt bereikt.

Het onderzoeksteam van Tractebel, 51N4E, Granstudio, VUB-Cosmopolis en Scelta Mobility bundelde de inzichten uit het ontwerpend onderzoek in een eindrapport dat verkent wat polycentriciteit en combimobiliteit betekenen in de Gentse stadsregio. Het team ontwikkelde ook een aantal scenario’s voor een betere samenhang tussen ruimtelijke en mobiliteitsontwikkelingen in de toekomst, en formuleerde op basis hiervan een aantal lessen die niet enkel voor de Gentse, maar voor alle vervoerregio’s relevant zijn. 

Terwijl het onderzoek liep, vroegen we aan fotograaf Olmo Peeters om alvast de condities en uitdagingen in beeld te brengen. Hij verkende de drie onderzoeksgebieden waarop ook wordt ingezoomd in het onderzoek. De fotoreportage brengt de vele opgaven in beeld, maar kan net zo goed gelezen worden als een ‘kansenkaart’.

LABO RUIMTE start twee nieuwe onderzoeken. Een eerste onderzoek gaat in op het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Het traject ‘Metro-polis, ruimte voor het spoor’ onderzoekt op welke manier een sneller, efficiënter en frequenter spoorsysteem en een gewenst ruimtelijk knooppuntenbeleid elkaar kunnen ondersteunen.

20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel

In samenwerking met het Brussels Gewest (perspective.brussels en de Brusselse Bouwmeester) wordt een analytisch en prospectief onderzoekstraject opgestart naar de kwaliteitsvolle transformatie van het bebouwde weefsel in het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Er is een multidisciplinair verkenningsteam aangesteld, samengesteld met onderzoekers van de Université Libre de Bruxelles, Universiteit Gent, UCLouvain, Ecole Nationale Supérieure d’Architecture et de Paysage de Lille, Studio Paola Viganò en Karbon Architecture et Urbanisme. Dit verkenningsteam start in een eerste fase met de opmaak van een diagnose van het ruimtelijk functioneren en de uitdagingen voor dit gebied, inclusief atlas en sleutelkwesties voor verder ontwerpend onderzoek. 

Metro-polis, ruimte voor het spoor

Met ‘Metro-polis, ruimte voor het spoor’ start LABO RUIMTE een scenario-onderzoek op naar de wisselwerking tussen het spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling. Een hernieuwd spoorsysteem zal sterk ondersteunend zijn voor het regionale knooppuntenbeleid en de hiërarchie van deze knooppunten. Het onderzoek legt onder andere de randvoorwaarden en ontwerpmogelijkheden van een Transit Oriented Development voor dergelijke knopen bloot. We onderzoeken – vertrekkende vanuit de bestaande spoorinfrastructuur – op welke manier een sneller, efficiënter en frequenter spoorsysteem en een gewenst ruimtelijk knooppuntenbeleid elkaar ondersteunen. Het onderzoek werd gegund aan het team van Xaveer De Geyter Architects, Sweco en Floris Alkemade. 

LABO RUIMTE (Departement Omgeving en Team Vlaams Bouwmeester) wil een scenario-onderzoek opstarten naar de wisselwerking tussen het spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling rond stations. We onderzoeken – vertrekkende vanuit de bestaande spoorinfrastructuur – op welke manier een sneller, efficiënter en frequenter spoorsysteem en een gewenst ruimtelijk knooppuntenbeleid elkaar ondersteunen.

Aan de hand van een beperkt aantal ruimtelijke scenario’s onderzoeken we hoe gerichte mensen- (en goederen)stromen kunnen worden opgedreven tot een functieniveau dat vergelijkbaar is met een metronet. Dit is een hoogfrequent systeem waarbij de wachttijd tussen twee treinen klein genoeg is om een uurregeling overbodig te maken.

Een vernieuwd spoorsysteem zal sterk ondersteunend zijn voor het regionale knooppuntenbeleid en de hiërarchie van deze knooppunten. Het samenspel tussen beide – een vernieuwd spoorsysteem en regionale knooppuntontwikkeling – staat centraal in de opgave.

Het onderzoek legt onder andere de randvoorwaarden en ontwerpmogelijkheden van een Transit Oriented Development voor dergelijke knopen bloot. Het scenario-onderzoek is inspirerend, overtuigend en dient het perspectief te verbreden door het spoorsysteem en het ruimtelijke knooppuntenmodel op een geïntegreerde manier te onderzoeken.

Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen willen een reeks Pilootprojecten Luwe Buurten opstarten. Een andere inrichting van de publieke ruimte kan stads- en woonwijken autoluwer en fietsvriendelijker maken, en creëert tegelijk meer ruimte voor groen, water, ontmoeting en spel. We zijn op zoek naar een verkenningsteam dat ons ondersteunt in het scherpstellen van de opgaven, het verzamelen van inspirerende voorbeelden en ontwerpconcepten, en het uitwerken van de procesaanpak voor de pilootprojecten.

De transitie in mobiliteit vergt een nieuwe, overkoepelende visie en een aanpak via open governance, open data en een knooppuntenstrategie voor gedeelde mobiliteit. Op 13 november stelt de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen en Kunsten (KVAB) het nieuwe Standpunt rond mobiliteit, waaraan teamlid Julie Mabilde meewerkte, voor in het Paleis der Academiën.

Na de voorstelling van het Standpunt „De mobiliteit van morgen: zijn we klaar voor een paradigmawissel?” volgt een debat. Enkele auteurs lichten het Standpunt en de aanbevelingen toe. Keynote spreker Peter Jones praat over de transitie in mobiliteitsbeleid vanuit een verandering in paradigma. Het panelgesprek zoomt in op een nieuwe mobiliteit binnen een stedelijke en regionale context. Veerle De Vos modereert het debat tussen auteurs, panelleden en het aanwezige publiek.