Wat zijn klimaatwijken?

De klimaatverandering stelt ons voor een reeks grote maatschappelijke opgaven. Om deze te vertalen in concrete acties op het terrein, zijn de grootste uitdagingen – maar ook de grootste winsten – gelegen in de ruimtelijke transformatie van onze steden en dorpen. Er is nood aan anders ontworpen woongebouwen (compacter, beter geïsoleerd, energiezuiniger en beter bestand tegen hitte), een aanpassing van het energieconcept (minder en efficiënter verbruik, meer hernieuwbare energie) en een aanpassing van de publieke ruimte (meer ruimte voor waterbuffering en groen met het oog op klimaatadaptatie en het temperen van de mobiliteitsbehoefte).

Onderzoek heeft uitgewezen dat deze opgaven het beste worden aangepakt op schaal van de wijk. Daarom lanceren we het concept ‘klimaatwijken’. Doel is om twee langetermijnambities van de Vlaamse overheid – de energietransitie enerzijds en kwaliteitsvolle kernversterking en verdichting anderzijds – te vertalen naar concrete renovatie- en vernieuwbouwprojecten op bouwblok- of wijkniveau.

De projectoproep Klimaatwijken

In het voorjaar van 2020 lanceerden het Departement Omgeving, het Team Vlaams Bouwmeester en het Vlaams Energie en Klimaatagentschap een projectoproep om lokale besturen en publieke opdrachtgevers te ondersteunen bij concrete reconversieprojecten op schaal van een wijk. De projecten moeten diverse renovatie- en klimaatmaatregelen aan elkaar koppelen.

Uit de kandidaturen voor de projectoproep werden drie steden, met elk een project voor een klimaatwijk, gekozen die vanuit Vlaanderen ondersteund zullen worden, en voor elk van de projecten werd een multidisciplinair ontwerp- en onderzoeksteam aangesteld: 

• De stad Mechelen wil de ruimtelijke structuur van de Vesten aangrijpen om een warmtenet uit te bouwen, waarop ook de appartementsgebouwen, gelegen langs die Vesten, kunnen aansluiten. Het ontwerpend onderzoek moet resulteren in een strategische visie voor dat warmtenet, maar omvat ook de uitwerking van een concreet en operationeel kader om verenigingen van mede-eigenaars te ondersteunen in de collectieve energetische renovatie van appartementsgebouwen. De stad zal hierbij worden ondersteund door het team van Ingenium, Atelier Horizon, Bureau Bouwtechniek, Levuur en Hilde Derde Advocaten.
• In Leuven dient, in interactie met de buurt, een transitievisie opgemaakt te worden voor een collectieve renovatie van tuinwijk Ter Elst, die model kan staan voor de herontwikkeling van heel wat andere tuinwijken met erfgoedwaarde, in Leuven en elders in Vlaanderen. In de ontwikkeling van die visie wordt niet enkel aandacht besteed aan het renovatievraagstuk, maar wordt ook de koppeling gemaakt met nieuwe woon- en opdrachtgeversmodellen, een andere mobiliteit en een klimaatadaptieve inrichting van de ruimte. Voor dit project werd een team aangesteld dat bestaat uit Omgeving, Sweco Belgium, Transition Heroes, RE-ST Architectenvennootschap en SuMa Consulting.
• De stad Kortrijk wil voor het bouwblok Walle een herontwikkelingsplan uitwerken voor een zelfvoorzienende en CO2-neutrale wijk, waarbij energie uitgewisseld wordt tussen de bedrijfssite aan de binnenzijde van het bouwblok en het omliggende woonweefsel. Het bouwblok is een van de ‘warmtenetparels’ in een verder uit te bouwen regionaal warmtenet. De stad zal bij dit project ondersteund worden door DUSS, Architectuurplatform Terwecoren Verdickt, VITO, 3E, Thuboco, Wattson en Efficado.

Een leertraject voor de transitie

De projectoproep Klimaatwijken sluit aan bij de methodiek van de Pilootprojecten, die door het Team Vlaams Bouwmeester werd ontwikkeld om ontwerpend onderzoek met een beleidsvoorbereidende inslag te koppelen aan de realisatie van grensverleggende projecten. De Pilootprojecten vormen telkens een leertraject rond een actueel en urgent maatschappelijk vraagstuk, dat nog onvoldoende weerklank vindt in de reguliere bouw- en ontwerppraktijk. De gerealiseerde projecten kunnen fungeren als inspirerende en vernieuwende voorbeelden, maar de realisatie is geen doel op zich. Het doorlopen van de trajecten en het betrekken van de juiste actoren, kabinetten en administraties vormt een waardevol leerproces, dat toelaat om de drempels – in beleid of uitvoering – te detecteren en waar nodig bij te sturen om ook de reguliere werking te verbeteren.

Een belangrijk thema binnen de projectoproep Klimaatwijken is het herdefiniëren van opdrachtgeverschap en het smeden van nieuwe coalities. Het eigenaarschap voor een geïntegreerde aanpak op wijkniveau ligt namelijk niet bij één partij.

In een overkoepelend leertraject zullen de drie steden en de drie gekozen onderzoeksteams met elkaar en een aantal experts in interactie gaan. Er worden ook bredere leer- en uitwisselingsmomenten voorzien om de verworven kennis te delen met andere lokale besturen en actoren. De betrokken experts zijn Michiel Dehaene, Han Vandevyvere, Linda Boudry, Cedric Depuydt en Erik Wieërs.

Verkennende onderzoeken

De projectoproep Klimaatwijken kadert in een al langer lopend onderzoekstraject rond ‘klimaatwijken’ en ‘energiewijken’. Na een strategische verkenning rond het concept ‘klimaatwijken’ werden via workshops met stakeholders bestaande projecten in Vlaanderen breder gekaderd in de studie ‘‘Ruimte voor de energietransitie''.