Projecten (lijstweergave)

Met de Pilootprojecten koppelt het Team Vlaams Bouwmeester ontwerpend onderzoek met een beleidsvoorbereidende inslag aan de realisatie van grensverleggende projecten. Voor elk van 
de Pilootprojecten worden specifieke allianties aangegaan met betrokken partners. Het traject Pilootprojecten ‘Studenten maken stad’ is een gezamenlijk initiatief van Vlaams minister van Cultuur, Media, Jeugd en Brussel Sven Gatz; Brik – student in Brussel; het Team Vlaams Bouwmeester en het Team Bouwmeester Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Doel is om via de ontwikkeling van innovatieve studentenhuisvesting stedelijke en maatschappelijke meerwaarde te genereren: hoe kan nieuwe studentenhuisvesting ingezet worden om wijken te activeren, publieke ruimte te maken, gemeenschappelijk wonen en programmatorische vermenging te promoten.

Met zo’n 90.000 studenten en vijftig instellingen voor hoger onderwijs is Brussel de grootste studentenstad van het land. De nood aan meer en betere woningen voor een verder aangroeiende studentenpopulatie is hoog. De ontwikkeling van nieuwe studentenhuisvesting moet echter meer zijn dan het louter vervullen van een behoefte: het is een opportuniteit om wijken te activeren, publieke ruimte te maken, gemeenschappelijk wonen en programmatorische vermenging te promoten. De Pilootprojecten ‘Studenten maken stad’ mikken op deze stedelijke en maatschappelijke meerwaarde. 

In aanloop naar de oproep naar bouwheren voor Pilootprojecten Studenten Maken Stad, werd in augustus 2014 het studieteam URA Yves Malysse Kiki Verbeeck/Rebelgroup aangesteld om een verkennend onderzoek te voeren. Bedoeling was de winsten (sociaal, maatschappelijk, economisch…) te onderzoeken die gegenereerd kunnen worden door innovatieve projecten voor studentenhuisvesting in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De resultaten van dit verkennend onderzoek en van een debat met Vlaamse en Brusselse overheden, ontwikkelaars, de bouwmeesters en de studenten zelf, dat door de onderzoekers werd georganiseerd op 10 februari 2015, hebben hun neerslag gevonden in deze publicatie. De kansen die Brussel, als uniek internationaal centrum met een hoge concentratie van universiteiten, hogescholen en andere kennisinstellingen, te bieden heeft om de ontwikkeling van studentenhuisvesting als verzamelgebouwen daadwerkelijk tot onderdeel en motor te maken van innovatieve stadsontwikkeling, worden hier stuk voor stuk belicht en geduid aan de hand van referentieprojecten. Daarnaast wordt in deze brochure uitvoerig toegelicht hoe het eigenlijke Pilootprojecten-traject in zijn werk gaat, wie hiervoor kan kandideren en hoe dit dient te gebeuren. Nu zijn de bouwheren aan zet. Het is onze stellige hoop dat deze deskundige terreinverkenning en verbeelding de meest ambitieuzen onder hen zal inspireren om op onze oproep in te gaan.

De Pilootprojecten ‘Studenten maken stad’ zijn het resultaat van een samenwerking tussen Vlaams minister van Cultuur, Media, Jeugd en Brussel Sven Gatz, Br(ik vzw – Alles voor stadstudenten, het Team Vlaams Bouwmeester en het Team Bouwmeester Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Eind 2023 kende de Vlaamse Regering aan vijf projecten een conceptsubsidie toe in het kader van de stadsvernieuwingsoproep 2023:

• Deinze – Stedelijke stadsmozaïek in de gordel Historische Stadswal
• Gent – Citadelpark
• Oudenaarde – Herontwikkeling Onze-Lieve-Vrouw hospitaalsite
• Sint-Niklaas – Westerbuurt
• Turnhout – Grooten Singel: ‘Samen nieuwe paden maken’

Elk van die steden wordt bij het uitwerken van een bijzonder stadsvernieuwingsproject ondersteund door een multidisciplinair team. Bij de begeleiding is er aandacht voor het optimaal betrekken van een zo ruim mogelijk aantal stakeholders, het participatief en co-productief werken en ten slotte het ontwerpend onderzoek.

Interesseformulieren indienen tegen uiterlijk dinsdag 7  februari 2024 om 12u  bij [email protected].

Op maandag 11 december nodigt het Vlaams Stedenbeleid de steden en ontwerpers uit om samen te komen in het Circularium (Anderlecht) voor een studiedag en netwerkmoment rond de conceptsubsidie. De laatst toegewezen projecten uit de oproep 2023 worden voorgesteld, met daaraan gekoppeld een netwerkmoment tussen de verschillende deelnemers: steden, bureaus, regieteam, juryleden en team stedenbeleid. 

Het instrument conceptsubsidie bestaat ruim twintig jaar. Eerst lag de focus op goed ontwerpend onderzoek en het creëren van de juiste participatievoorwaarden. Doel was om van kansrijke ideeën tot goede geïntegreerde stadsprojecten te komen. Gaandeweg is het instrument breder ingezet. Op dit netwerkmoment willen we de troeven van het instrument nog eens in de kijker zetten. 

De samenleving is in de voorbije decennia geëvolueerd. Nieuwe uitdagingen en thema’s zijn bij stadsvernieuwingsprojecten aan de orde: integrale duurzaamheid, betaalbaarheid, kwaliteit, een mix van woontypologieën, bereikbaarheid, de aanleg van het openbaar domein, het streven naar een klimaatrobuuste stadsontwikkeling, de introductie van het smart verhaal in stadsvernieuwing, participatie en cocreatie… Dit maakt de stadsvernieuwingsprojecten alleen maar uitdagender en de conceptstudies complexer.

Vanuit de steden blijft de nood aan conceptondersteuning groot. Op maandag 11 december nodigen we de steden en de ontwerpbureaus en consortia uit om het instrument conceptsubsidie nog eens duidelijk toe te lichten:

• Waarvoor dient de conceptsubsidie/conceptstudie?
• Wat zijn de realistische verwachtingen die de kandiderende steden mogen koesteren?
• Wat zijn de grenzen van het instrument?
• Wat wordt er verwacht van de bureaus die de studies uitvoeren?
• Hoe verloopt zo’n conceptsubsidie procedureel en procesmatig?
• Wat is de rol van de verschillende partners?
• Hoe gebeurt de selectie van de bureaus?…

Twee stadsbesturen zullen ook een concrete ervaring met de conceptstudie in hun stad delen, met aandacht voor de procesvoering, de leerervaringen en de tips die ze willen meegeven voor toekomstige conceptstudies.

Last but not least worden de laatst toegewezen projecten uit de oproep 2023 voorgesteld en uitvoerig toegelicht, met daaraan gekoppeld een netwerkmoment tussen de verschillende deelnemers: steden, ontwerpbureaus, regieteam, jury, team stedenbeleid.

Het Circularium is een dynamische plek in Brussel waar, zoals de naam het al zegt, het circulaire een grote rol speelt. In die zin kan deze plek ook de deelnemers inspireren.

Van 15 september tot 5 oktober 2023 presenteren het kunstcentrum Centrul de Interes en de Technische Universiteit van Cluj-Napoca (Roemenië) een tentoonstelling rond het stedenbouwkundige werk van professor-emeritus en voormalig Bouwmeester Marcel Smets. Daarbij gaat ook aandacht naar complexe projecten die Smets in zijn hoedanigheid van Bouwmeester mee heeft aangestuurd, zoals De Krook in Gent (Open Oproep 1801) en de rechtenfaculteit van de UHasselt (Open Oproep 1521).

Wonen betreft altijd meer dan de privacy en het comfort van de eigen woning. De waarde van het woonmilieu en de woonkwaliteit worden ook bepaald door hoe de woning is betrokken op de collectieve of publieke ruimte errond. De ontwerper heeft mee impact op hoeveel of hoe weinig hinder bewoners van elkaar ondervinden, maar ook op hoe en waar zij elkaar ontmoeten. In die zin krijgt het ontwerp een sociale dimensie. Met de nieuwe ‘Bouwmeester gids’ Samen wonen ontwerpen reiken we een verzameling overtuigende voorbeelden aan.

Organiseren wij het wonen liever individueel omdat het in onze aard zit of heeft het individuele wonen onze aard beïnvloed? Is onze favoriete woonconditie de oorzaak dan wel het gevolg van onze algemene neiging tot zelfzuchtigheid? Misschien is samenwonen nog iets wat we als Vlaming moeten leren. Nochtans spreken we vaak met veel waardering over de buren die onze planten water geven als wij op reis zijn en over de winter- of zomerborrel die in onze verkaveling georganiseerd wordt. We gaan van nature op zoek naar contact met omwonenden en kijken met nostalgisch verlangen terug naar het oude dorp als collectief woonmodel. Sluimert er dan toch niet een verlangen naar samenwonen, ook bij zij die steevast kiezen voor het individuele model?

Sinds de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog staat de woonontwikkeling in Vlaanderen in het teken van de individuele, private woningbouw. Door het verwerven van een eigen kavel en het bouwen van een eigen huis, bij voorkeur vrijstaand en in een groene omgeving, heeft de burger zijn woonbehoefte zelf ingevuld. De overheid faciliteerde dit door bouwgronden ruim beschikbaar te stellen, de nodige bouwpremies, verkavelings- en bouwvergunningen af te leveren en het pendelen mogelijk te maken door de aanleg van een uitgebreid wegennet. Zo werd het landschap getransformeerd in een uitdijend weefsel van woonlinten en verkavelingen.

Vandaag botst het ideaal van vrijstaand wonen in het groen steeds meer op zijn economische en ecologische grenzen. Het ruimtebeslag is te groot geworden, er ontstaan problemen met de water- huishouding, de biodiversiteit gaat stelselmatig achteruit, efficiënt openbaar vervoer blijkt onmogelijk te organiseren en we rijden onszelf vast in de files. De kosten van het onderhoud van infrastructuur zoals wegen, rioleringen en nutsleidingen lopen uit de hand. Aankijkend tegen de uitgave om die vrijstaande woning tegen 2050 klimaatneutraal te verbouwen, is het oude woonideaal voor velen ook onbetaalbaar geworden.

Wonen betreft altijd meer dan de privacy en het comfort van de eigen woning. Wonen betekent ook inzet en zorg voor de bewoners in je directe omgeving en voor de open ruimte die je met hen deelt. De vormgeving van de woningen en de wijze waarop ze zich in de ruimte tot elkaar verhouden kan op een ongedwongen manier de ontmoeting tussen de bewoners stimuleren en hun samenwonen bevorderen. De waarde van het woonmilieu en de woonkwaliteit worden ook bepaald door hoe de woning is betrokken op de collectieve of publieke ruimte errond. In die zin krijgt het ontwerp een sociale dimensie. Het zou spijtig zijn om die te negeren, door uitsluitend te focussen op het individuele comfort van de individuele woning. Bovendien biedt het samenwonen als op-elkaar-betrokken wonen de mogelijkheid om diverse maatschappelijke uitdagingen het hoofd te bieden.

Op 6 september presenteren wij in het Atelier Bouwmeester een ‘Bouwmeester gids’: Samen wonen ontwerpen (deze voorstelling is volzet, inschrijven is niet meer mogelijk). Met een inleidende stand van zaken, een reeks rijk geïllustreerde projectbesprekingen –het gaat om ontwerpopdrachten die door het Team Vlaams Bouwmeester werden begeleid – en beschouwende essays willen we laten zien wat ontwerp vermag in het licht van een aantal actuele maatschappelijke uitdagingen. Als we in de toekomst, omwille van duurzaamheid en betaalbaarheid, dichter bij elkaar gaan wonen en meer ruimte delen, hoeft dat niet noodzakelijk een verlies aan woonkwaliteit met zich mee te brengen. Met hogere dichtheid wonen biedt ook kansen om in te zetten op een kleine gemeenschap, op die kleine vertrouwde omgeving waar we als wereldburgers allemaal stiekem naar verlangen.

Erik Wieërs

Vlaams Bouwmeester

LABO RUIMTE (Departement Omgeving en Team Vlaams Bouwmeester) lanceerde in samenwerking met het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (perspective.brussels en BMA) een ontwerpend onderzoekstraject naar de kwaliteitsvolle transformatie van het bebouwde weefsel in het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. De drie rapporten van het ontwerpend onderzoek op drie urgente opgaven zijn nu beschikbaar. 

Dit randgebied, dat het midden houdt tussen voorstad en periferie, stelt ons voor tal van stedelijke en maatschappelijke uitdagingen op het gebied van mobiliteit, milieu, gezondheid, maar ook op vlak van kwaliteit en betaalbaarheid. Na een eerste verkennend onderzoek, dat resulteerde in een atlas, gingen drie ontwerpteams aan de slag met drie urgente uitdagingen. Ze formuleerden ideeën om het bebouwde te transformeren, telkens vanuit een specifieke invalshoek. Wat als de fiets een veel belangrijker positie krijgt in een herontwikkelingsverhaal? Wat als we het verstedelijkte weefsel herdenken vanuit een veel groter waterbewustzijn? Of wat als we de transformatie starten vanuit de campussen of grootschalige voorzieningen die veelvuldig aanwezig zijn in de rand?

• Het team van Plusoffice en Anyways ging aan de slag rond het thema ‘De bereikbare stad’ op de as Jette-Zellik-Asse. De ontwerpers onderzochten hoe zachte modi (fietsen, wandelen, micromobiliteit,…) een hefboom kunnen worden voor een nieuw type stadsproject.
• Het team van 1010 Architecture Urbanism en Fallow boog zich over de Woluwevallei tussen Kraainem en Sint-Lambrechts-Woluwe en voerde daar onderzoek rond het thema ‘De leefbare stad’. Zij brachten in kaart hoe een waterbewuste stadsontwikkeling kan worden georganiseerd, over de gewestgrenzen heen.
• Het team van GRAU en CityTools werkt op de zone Erasmus in Anderlecht rond het thema ‘De dubbele korrel’. Het ontwerpteam ging op zoek naar manieren om om te gaan met schaalverschillen in de bebouwing: hoe kunnen we, in de confrontatie tussen campussen of grootschalige metropolitane voorzieningen enerzijds en het kleinschaliger woonweefsel anderzijds, meer en beter inzetten op nabijheid, op meervoudig en zorgvuldiger ruimtegebruik.

LABO RUIMTE (Departement Omgeving en Team Vlaams Bouwmeester) lanceerde in samenwerking met het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (perspective.brussels en BMA) een ontwerpend onderzoekstraject naar de kwaliteitsvolle transformatie van het bebouwde weefsel in het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Op 16 mei 2023 presenteren de drie ontwerpteams de resultaten van hun onderzoek. 

Na een eerste verkennende onderzoeksfase, die een atlas van het Brusselse randgebied opleverde, lanceerden de Vlaamse en Brusselse partners een oproep aan ontwerpteams die, in drie onderzoeksgebieden, een aantal uitdagingen verder verkenden, en mogelijke transformaties van het bebouwde weefsel in beeld brachten:

• Het team van Plusoffice en Anyways ging aan de slag rond het thema ‘De bereikbare stad’ op de as Jette-Zellik-Asse. Het team onderzocht hoe zachte modi (fietsen, wandelen, micromobiliteit,…) een hefboom kunnen worden voor een nieuw type stadsproject.
• Het team van 1010 Architecture Urbanism en Fallow bestudeerde de Woluwevallei tussen Kraainem en Sint-Lambrechts-Woluwe, op het thema ‘De leefbare stad’. De ontwerpers brachten in kaart hoe een waterbewuste stadsontwikkeling kan worden georganiseerd, over de gewestgrenzen heen.
• Het team van GRAU en CityTools werkte op de zone Erasmus in Anderlecht rond het thema ‘De dubbele korrel’. Ze gingen op zoek naar manieren om om te gaan met schaalverschillen in de bebouwing. Hoe kunnen we in de confrontatie tussen campussen of grootschalige metropolitane voorzieningen enerzijds en het kleinschaliger woonweefsel anderzijds meer en beter inzetten op nabijheid, op meervoudig en zorgvuldiger ruimtegebruik?

Met het Bouwmeester Label dat ze in 2021 ontvingen, onderzochten Rooilijn architectuur en Atelier Scheldeman de mogelijkheden van een modulaire fietsenstalling die ook op andere manieren kan worden benut. Dit resulteerde in de tentoonstelling StadsStalling. Na een succesvolle eerste editie door het Vlaams Architectuurinstituut in De Singel in Antwerpen, kan je de StadsStalling nu bewonderen in de vitrines van het Atelier Bouwmeester in Brussel. 

Er wordt meer en meer gefietst in en rond onze steden. Waar het vroeger ging om simpele tweewielers zijn er nu fietsen in alle vormen en maten: bakfietsen en fietskarren, speed pedelecs, cargobikes, deelsteps, deelscooters… De stallingsmogelijkheden evolueren echter niet mee en her en der ontstaat er een chaotische wildgroei. Met de StadsStalling willen Rooilijn architectuur en Atelier Scheldeman hierop een antwoord bieden. De constructie wil namelijk niet enkel functioneel zijn, maar ook bijdragen aan het beeld van de publieke ruimte en extra groen toelaten. Naast een fietsenparking voorzien ze plaats voor stedelijk tuinieren, sporten, picknicken… De bedoeling is om ontmoetingen tussen de verschillende gebruikers te bevorderen.

Tot eind mei 2023 kan u de StadsStalling bezoeken in het Atelier Bouwmeester in Brussel.

BWMSTR Label

StadsStalling is een van de onderzoeksprojecten die in 2020 van de Vlaamse Bouwmeester en het Vlaams Architectuurinstituut het Bouwmeester Label ontvingen. Met het Label willen we vernieuwende en beleidsrelevante ideeën oppikken vanuit de onderzoeks- en ontwerppraktijk, en zo ongevraagd onderzoek ondersteunen in zijn prille beginfase.

Eind 2022 kende de Vlaamse Regering aan vijf projecten een conceptsubsidie toe in het kader van de Oproep stadsvernieuwing 2022. Ontwerp- en studiebureaus die interesse hebben om één of meerdere van deze projecten uit te voeren, kunnen hun belangstelling kenbaar maken tot 27 maart 2023. Voor elk project moet een apart interesseformulier worden ingevuld. 

Vijf aanvragers ontvangen een conceptsubsidie van Stedenbeleid Vlaanderen voor hun stadsvernieuwingsproject:

1. Antwerpen, Sint-Jansplein voor buurt en stad
2. Gent, Herintroductie Historische Waterloop in Kolveniersgang en Blaisantvest
3. Leuven, Van Tuinwijken naar Klimaatwijken
4. Oostende, Westerkwartier als wijk van de toekomst, het belang van de tussenschaal
5. Roeselare, Academie

Op de webpagina van de conceptsubsidies 2022 vindt u meer informatie over de goedgekeurde conceptsubsidies 2022:

• de projectfiche uitgewerkt door de peter/meter vanuit het regieteam;
• het aanvraagformulier zoals ingediend door de stad;
• de juryfiche met de beoordeling van de jury Stadsvernieuwing;
• de presentatie voor de jury;
• eventuele bijkomende informatie

Op 30 januari 2023 besliste de Duffelse gemeenteraad om een kwaliteitskamer architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening op te richten. Zij heeft als opdracht om de belangrijkste stedenbouwkundige ontwikkelingen in Duffel te begeleiden en te beoordelen. De gemeente is daarvoor op zoek naar externe deskundigen.  

De kwaliteitskamer begeleidt en beoordeelt de belangrijkste ontwikkelingsprojecten in Duffel op het vlak van architecturale, stedenbouwkundige en ruimtelijke kwaliteit. De kwaliteitskamer rapporteert als onafhankelijk adviesorgaan rechtstreeks aan het college. Ze hanteert, naar het voorbeeld van het Vlaamse bouwmeesterschap, een integraal kwaliteitsbegrip en behartigt bijgevolg ‘de kwaliteit van de gebouwde omgeving, opgevat als een synthese van kwaliteiten op het vlak van stedenbouwkundige omgeving, gebruik en beleving, beeldwaarde, bouwtechniek, energie- en kostenbeheer, enz.’ (cfr. Visienota aan de Vlaamse Regering ‘Vlaams Bouwmeesterschap’, 2020)

De kwaliteitskamer zal in totaal vijf leden tellen: een gemeentelijke omgevingsambtenaar als secretaris, de schepen van Omgeving als waarnemend lid en drie vaste externe deskundigen (van wie één als voorzitter optreedt), met deze profieltypes:

• Deskundige architectuur – stedenbouw/erfgoed
• Deskundige architectuur – stedenbouw/ruimtelijke planning
• Deskundige architectuur – landschap/infrastructuur/publieke ruimte

Elk van de deskundigen heeft minimaal vijf jaar professionele ervaring in ten minste twee van de opgesomde expertisegebieden. De kwaliteitskamer kan zich naar gelang van de dossiers laten bijstaan door bijkomende experten met volgende aanvullende expertisegebieden: water, mobiliteit, duurzaamheid en vastgoedrekenen. Er zal hiervoor een aanvullende lijst worden samengesteld van kandidaten die kunnen worden opgeroepen. Ook zal er een lijst van plaatsvervangers worden opgemaakt voor de vaste externe deskundigen.

De leden van de kwaliteitskamer worden benoemd door het college van burgemeester en schepenen van Duffel voor een periode van drie jaar (tot 31 maart 2026). Indien een lid van de kwaliteitskamer ontslag neemt, kan deze persoon vervangen worden. De dienst Omgeving van de Gemeente Duffel verzorgt het secretariaat van de kwaliteitskamer. Leden van de kwaliteitskamer hebben recht op presentiegeld.

Water als centraal thema bij de vernieuwing van het centrum: zowel de stad Halle als de gemeente Wevelgem gaan de uitdaging aan. Lees in Ruimte 55 hoe in beide gemeenten de vervanging van de sporthal en het ontmoetingscentrum de aanleiding vormden voor een integrale ontwerpopdracht, waarin de relatie en verweving tussen water, gebouw, landschap en publieke ruimte centraal staan. 

Water als centraal thema bij de vernieuwing van het centrum: zowel de stad Halle als de gemeente Wevelgem gaan de uitdaging aan. De vervanging van de sporthal en het ontmoetingscentrum vormden in beide gemeenten de aanleiding om een integrale ontwerpopdracht uit te schrijven waarin de relatie en verweving tussen water, gebouw, landschap en publieke ruimte centraal staan. Het Team Vlaams Bouwmeester werd ingeschakeld om via de Open Oproep interdisciplinaire ontwerpteams aan boord te krijgen. De twee opdrachten werden tegelijkertijd gepubliceerd en vertonen opvallend veel gelijkenissen.

Vandaag de dag is er in Vlaanderen een tekort aan betaalbare en goedgelegen woningen. Deze woningcrisis gaat niet opgelost worden door de realisatie van meer hoogbouwprojecten. Daarom pleit ik voor het hergebruik van reeds bestaand patrimonium en meer aandacht voor architecturale kwaliteit zodat we dichter bij elkaar kunnen wonen zonder in te boeten aan wooncomfort en privacy. 

Wonen is een basisrecht. Het Belgische en later het Vlaamse beleid hebben er steeds alles aan gedaan om dat recht te verzekeren door, vanaf na de tweede wereldoorlog, duidelijke keuzes te maken. Er werd ingezet op door de markt gestuurde koopwoningen en allerlei opeenvolgende maatregelen moesten de aankoop van de eigen woning haalbaar en betaalbaar maken voor zo veel mogelijk mensen. Voor wie een koopwoning ondanks alles niet haalbaar bleek, heeft de overheid gezorgd voor sociale woningbouw. Huisvestingsmaatschappijen bouwen degelijke woningen die voor een, volgens inkomen bepaald bedrag, verhuurd worden.

Vandaag spreken we over een wooncrisis omdat beide sporen vastlopen. De private woning is voor vele modale inkomens onbetaalbaar geworden en de noden in de sociale woningbouw zijn legio. De overheid slaagt er om allerlei redenen onvoldoende in de bouw van bijkomende sociale woningen op te schalen. Omdat steeds meer mensen hun woondroom (een eigen koopwoning) niet meer kunnen bekostigen, komen ze terecht op een oververhitte huurmarkt. Ook voor diegenen die een te hoog inkomen hebben om in aanmerking te komen voor een sociale woning, wordt huren onbetaalbaar. Ondertussen groeit de wachtlijst voor sociale woningen verder aan, en zijn de wachtenden aangewezen op huren op de private markt. Gezien wij in Vlaanderen, vergeleken met de rest van Europa met een groot deel eigenaarswoningen zitten en slechts een klein aandeel van het woningenpatrimonium (sociale) huurwoningen zijn, is de situatie ronduit dramatisch.

De eerste voor de hand liggende reflex is: We moeten meer bouwen. Als het aanbod meer in evenwicht is met de vraag dan worden de woningen vanzelf goedkoper. Dat lijkt logisch maar dat klopt niet altijd. Woningen zijn naast een primaire nood ook een beleggingsproduct en daar speelt dus naast vraag en aanbod van de woonlustige ook de investeringsdrang van de belegger. Zolang er marktspelers zijn die bereid zijn woningen aan te schaffen om hun kapitaal te investeren, zal de bouw van meer woningen de prijs niet per definitie doen dalen. De woningprijzen worden immers niet zozeer bepaald door de bouwkost, maar wel door wat de koper ervoor wil en kan betalen. Zolang de kostprijs van de grond door grondspeculatie zo sterk blijft stijgen is meer of goedkoper bouwen geen oplossing. Naast de beleggers zijn er uiteraard ook kapitaalkrachtige mensen die een tweede verblijf aankopen voor eigen gebruik. Zij zijn voor de ontwikkelaars een interessanter doelpubliek dan de mensen op zoek naar een betaalbare woning.

De Vlaamse overheid werkt inmiddels aan de broodnodige bouwshift om onze open ruimte te vrijwaren. Want het beleid dat vrijstaande koopwoningen op het eigen stukje grond heeft gestimuleerd, heeft er ook voor gezorgd dat het hele Vlaamse landschap bezaaid is met een uitgespreide bebouwing. De ambitie is om vanaf 2040 geen bijkomende ruimte meer aan te snijden, om niet meer in het open landschap te bouwen, maar meer aaneengesloten in de centra en kernen nabij voorzieningen en openbaar vervoersknooppunten. Er komt dus minder bouwgrond en we gaan bouwen op duurdere locaties. Wordt betaalbaar wonen dan niet nog meer bedreigd? Hoe gaan we dat doen: betaalbare woningen realiseren op schaarsere en waardevollere gronden?

Ondertussen ruiken sommige marktspelers gouden kansen. De bouwshift impliceert immers meer bouwen op minder plek. Als je meer appartementen kan stapelen op een perceel dan daalt het grondaandeel per appartement en kan je bij de verkoop meer winst maken. Hoogbouw wordt door sommigen naar voren geschoven als het antwoord op de vraag naar een hogere densiteit. Verkeerdelijk wordt de indruk gegeven, ook door specialisten, dat hoger bouwen de oplossing is voor het compacter maken van ons uitgespreid bouwlandschap. Onderzoek toont aan dat, van verschillende verdichtingsmodellen, hoogbouw niet de hoogste densiteit oplevert. In Vlaanderen is er absoluut geen nood aan hoogbouw (enkele grootstedelijke wijken buiten beschouwing gelaten). Als we de leegstand invullen, te grote woningen beter benutten, compacter bouwen in de kernen en zoeken naar overlap in de programma’s dan hoeven we niet veel hoger te gaan dan pakweg vier lagen om iedereen een fatsoenlijke woning aan te bieden.

De opgave om denser te bouwen zorgt voor heel wat uitdagingen. Door meer aandacht te besteden aan de architecturale kwaliteit kunnen we ervoor zorgen dat we dichter bij elkaar gaan wonen zonder in te boeten aan wooncomfort en privacy. Gemeenschappelijke ruimten zoals tuinen, inkomhallen en traphallen, was- en bergruimten kunnen ontworpen worden als aangename verblijfsruimten, die kansen creëren om elkaar te ontmoeten en zo bijdragen aan sociale cohesie. Want waren we niet, nog niet zo lang geleden, minder enthousiast over de sociale cohesie in een hoogbouw?

Als we wonen als een collectieve opgave zien en niet enkel focussen op de luxe van de private unit maar ook aandacht hebben voor de gedeelde ruimte dan kunnen we evenzeer plaats besparen zonder torenhoog te stapelen. Tegelijkertijd creëren we een woonmilieu waar we mensen op elkaar betrekken. Zo wordt wonen weer samenwonen, iets wat we in Vlaanderen een beetje verleerd zijn.

Erik Wieërs

Vlaams Bouwmeester

07.09.2022

Eind 2021 kende de Vlaamse Regering aan vijf projecten een conceptsubsidie toe in het kader van de stadsvernieuwingsoproep 2021. Ontwerp- en studiebureaus die interesse hebben om één of meerdere van deze projecten uit te voeren, kunnen hun belangstelling kenbaar maken tot 16 maart 2022. Voor elk project moet een apart interesseformulier worden ingevuld. 

Vijf aanvragers ontvangen een conceptsubsidie van Stedenbeleid Vlaanderen voor hun stadsvernieuwingsproject:

• Stad Dendermonde, Ontwikkelingsplan site Krijgshospitaal
• Stad Aarschot, Domein Schoonhoven
• Stad Leuven, Sint-Jacobskerk en omgeving als wijkhart voor de benedenstad
• Stad Roeselare, Zwerfruimte met potentieel voor verweving en verdichting
• Stad Gent, Werk aan de Watersportbaan

Via www.stedenbeleid.vlaanderen.be vindt u meer informatie over de goedgekeurde conceptsubsidies 2021:

• de projectfiche uitgewerkt door de peter/meter vanuit het regieteam;
• het aanvraagformulier zoals ingediend door de stad;
• de juryfiche met de beoordeling van de jury stadsvernieuwing;
• de presentatie voor de jury.

Interesseformulieren kunnen uiterlijk tegen woensdag 16 maart 2022 worden ingediend via [email protected]

De gemeente Oostkamp zoekt een ontwerpteam om de ruimtelijke en financiële ontwikkelingspotenties van de site Gemeente/Bpost te onderzoeken. Deze denkoefening moet resulteren in een aantal richtlijnen en randvoorwaarden die bijdragen tot een ruimtelijk en architecturaal kwaliteitsvolle ontwikkeling van de site,  en die ook worden verwerkt in een bestek om de site te verkopen. 

In 2020 vatte LABO RUIMTE – het samenwerkingsverband tussen het Departement Omgeving en het Team Vlaams Bouwmeester – , in samenwerking met de Brusselse tegenhangers – Perspective.brussels en de Brussels Bouwmeester – een onderzoek aan naar de transformatie van het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. In een net opgestarte tweede fase gaan drie ontwerpteams aan de slag op drie concrete zones. 

Voor de vernieuwing van de historische stad of de 19de-eeuwse gordel zijn de voorbije jaren al heel wat nieuwe ontwerpstrategieën en instrumenten ontwikkeld, voor de transformatie van de 20ste-eeuwse gordel is dit nog veel minder het geval. In andere Belgische steden werden al onderzoeken gelanceerd om meer inzicht te krijgen in de specificiteit van dit gebied. De complexiteit van het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel, en de verschillen aan beide kanten van de gewestgrens, hebben we nog te weinig in de vingers.

Dit 20ste-eeuwse randgebied, dat het midden houdt tussen voorstad en periferie, stelt ons voor tal van stedelijke en maatschappelijke uitdagingen op het gebied van mobiliteit, milieu, gezondheid, maar ook op het gebied van kwaliteit en betaalbaarheid.

Een verkenningsteam, dat zich verenigde onder de naam LABO XX+I, maakte in een eerste fase een diagnose op van het ruimtelijk functioneren en de uitdagingen voor dit gebied, en bundelde de resultaten in een atlas. Voor de tweede fase van het onderzoek lanceerden we een oproep aan ontwerpteams. Op basis van de ontvangen offertes kozen we voor de drie ontwerpende onderzoeken, die het transformerend vermogen van bepaalde sturende principes op drie concrete zones moeten nagaan, de volgende teams:

• Het team van Plusoffice en Anyways gaat aan de slag rond het thema ‘de bereikbare stad’ op de as Jette-Zellik-Asse. Zij zullen onderzoeken hoe zachte modi (fietsen, wandelen, micromobiliteit,…) een hefboom kunnen worden voor een nieuw type stadsproject.
• Het team van 1010 Architecture Urbanism en Fallow gaat aan de slag op de Woluwevallei tussen Kraainem en Sint-Lambrechts-Woluwe en onderzoekt daar de opgave van ‘de leefbare stad’. Zij zullen in kaart brengen hoe een waterbewuste stadsontwikkeling opgezet kan worden, over de gewestgrenzen heen.
• Het team van GRAU en CityTools werkt op de zone Erasmus in Anderlecht rond het thema ‘de dubbele korrel’. Ze gaan op zoek naar manieren om om te gaan met schaalverschillen in de bebouwing, en hoe we in de confrontatie van campussen of grootschalige metropolitane voorzieningen enerzijds, en het kleinschaliger woonweefsel anderzijds meer en beter kunnen inzetten op nabijheid, op meervoudig en zorgvuldiger ruimtegebruik.

Er zijn gemeenschappelijke werksessies voorzien, zodat de drie teams bevindingen kunnen uitwisselen om zo elk specifieke kennis te ontwikkelen. Deze tweede fase van het onderzoek loopt van de zomer van 2021 tot voorjaar 2022. Daarna volgt nog een synthesefase waarin de inzichten uit het hele traject gebundeld worden.

LABO RUIMTE startte in samenwerking met het Brussels Gewest (perspective.brussels en de Brusselse bouwmeester maître architecte) een analytisch en prospectief onderzoekstraject op naar de kwaliteitsvolle transformatie van het bebouwde weefsel in het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Fase 1, de diagnose, werd afgerond en de resultaten zijn gebundeld in een atlas. 

Het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel kent heel wat stedenbouwkundige en maatschappelijke opgaven, onder meer op vlak van mobiliteit, milieu en gezondheid, kwaliteitsvol en betaalbaar wonen. Twee gewesten zijn hier met elkaar vervlochten, maar gaan op een totaal andere manier om met de verstedelijkingsdruk. We gaan op zoek naar mogelijke ontwikkelingsscenario’s voor de transformatie van deze autogerichte, suburbane wijken in en rond Brussel, naar meer duurzame en kwaliteitsvolle wijken. Hoe functioneert dit gebied vandaag en hoe kunnen we in de toekomst op een robuuste manier omgaan met de uitdagingen die op ons afkomen?

Voor de vernieuwing van de historische stad of de 19de-eeuwse gordel zijn de voorbije jaren al heel wat nieuwe ontwerpstrategieën en instrumenten ontwikkeld, voor de transformatie van de 20ste-eeuwse gordel is dit nog veel minder het geval. In andere Belgische steden werden al onderzoeken gelanceerd om de specificiteit van dit gebied beter in de vingers te krijgen. De complexiteit van het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel, en de verschillen aan beide kanten van de gewestgrens, hebben we nog te weinig in de vingers.

Het verkenningsteam LABO XX+I, bestaande uit Université Libre de Bruxelles, LoUIsE, Université Catholique de Louvain, Universiteit Gent, Ecole Nationale Supérieure d’Architecture et de Paysage de Lille, Karbon’ architecture et urbanisme en Studio Paula Viganò, maakte in een eerste fase een diagnose op van het ruimtelijk functioneren en de uitdagingen voor dit gebied, en bundelde de resultaten in een atlas. Deze atlas is een niet exhaustieve collectie van thematische informatie die het ruimtelijke functioneren van het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel beschrijft. Dit document richt zich in het bijzonder op de gebouwde ruimte en haar transformatiepotentieel en is opgemaakt in functie van de randvoorwaarden voor stedelijke vernieuwing.

In 2019 startte LABO RUIMTE (Departement Omgeving en Team Vlaams Bouwmeester) in samenwerking met het Brussels Gewest (perspective.brussels en bouwmeester maître architecte) een onderzoekstraject naar de kwaliteitsvolle transformatie van het bebouwde weefsel in het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Na een eerste diagnosefase zijn we op zoek naar drie ontwerpteams die dieper ingaan op drie onderzoeksthema’s en -gebieden. 

De drie ontwerpende onderzoeken van deze tweede fase van het ‘20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel’ zullen worden gecoördineerd door de vier partners en het verkenningsteam dat fase 1 uitvoerde, maar het Brussels Gewest treedt voor deze fase op als opdrachtgevende overheid. Voor meer informatie over de opdracht verwijzen we daarom graag door naar de ‘oproep tot interesse’ op de website van de Brusselse Bouwmeester. 

Het Agentschap Binnenlands Bestuur van de Vlaamse overheid lanceerde in september de website www.stadnacorona.be. Op initiatief van Vlaams minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers gingen zeven denkers en doeners, onder wie de Vlaamse Bouwmeester, in gesprek met Klara-presentator en journalist Pat Donnez over de toekomst van onze steden.

Naast Erik Wieërs werden ook architect en urbanist Alexander d’Hooghe, ondernemer en auteur Yasmien Naciri, econoom Geert Noels, innovator Aline Muylaert, psycholoog Elke van Hoof en econoom Stijn Baert uitgenodigd. De interviews vonden plaats in het prachtige kader van de pas geopende Bibliotheek Predikheren in Mechelen. De studieopdracht voor de restauratie en herbestemming tot stedelijke bibliotheek van het als monument beschermde Predikherenklooster werd via een Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester gegund aan Korteknie Stuhlmacher Architecten, in samenwerking met Callebaut Architecten en Bureau Bouwtechniek.

De gefilmde interviews zijn te zien op de website, en de experten schreven hun visie ook uit in het boek De Stad Na Corona. Vanaf 30 oktober kunt u daarvan de digitale versie lezen op www.stadnacorona.be.

Op basis van een analyse van de eerste 23 eindrapporten van de Bouwmeester Scan maakt Tom Coppens van de Onderzoeksgroep voor Stadsontwikkeling, Universiteit Antwerpen een synthese van de knelpunten die de aandacht vragen van de hogere overheden.

Vanaf 2018 ontwikkelde het Team Vlaams Bouwmeester samen met het Departement Omgeving, de Vlaamse Landmaatschappij, het Agentschap voor Natuur en Bos, de Vereniging van de Vlaamse Provincies en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten de Bouwmeester Scan als een nieuw instrument om ruimtelijke ontwikkeling richting te geven. Bij elke scan brengt een multidisciplinair expertenteam de ruimtelijke en beleidsmatige sterktes en zwaktes van één gemeente in kaart, en wordt een concrete agenda van projecten en ingrepen aangereikt. Na een oproep in 2017 stelden zestig gemeenten zich kandidaat om een Bouwmeester Scan te laten uitvoeren. Ondertussen werden reeds 26 scans voltooid.

In de eindrapporten wezen de experten telkens ook knelpunten aan, die de uitvoering van de aangereikte transitie-agenda bemoeilijken. Het betreft vaak problemen waaraan niet door de lokale besturen kan worden verholpen, en die op een ander bestuurlijk niveau dienen te worden aangepakt. De experten formuleerden daarom geregeld aanbevelingen ter attentie van de hogere overheden. Op basis van een analyse van de eerste 23 eindrapporten bracht prof. dr. ir.-architect Tom Coppens van de Onderzoeksgroep voor Stadsontwikkeling, Universiteit Antwerpen de belangrijkste struikelstenen samen in één nota, ‘Knelpunten bij het realiseren van projecten uit de Bouwmeester Scan’. De knelpunten werden gebundeld volgens vijf thema’s: de rol van bovenlokale planningsprocessen, de integratie met beleidssectoren, financiële middelen, instrumenten en de ondersteuning van gemeentelijke capaciteit.

De gemeente Boortmeerbeek is op zoek naar een ontwerpteam dat aan de hand van een reeds gevoerde omgevingsanalyse de kernversterkende ambities wil vertalen in een ruimtelijk kader voor het centrum van Boortmeerbeek. Ontwerpend onderzoek moet het mogelijk maken om kwalitatieve randvoorwaarden te formuleren bij toekomstige projectaanvragen.