Dendermonde - Vestinggordel

De studieopdracht voor de opmaak van het ruimtelijk masterplan ‘vestinggordel Dendermonde’ met participatieluik werd gegund aan de tijdelijke vereniging CLUSTER landschap en stedenbouw, Studio Paola Viganò. Met het concept ‘Teneramonda Palimpsest’ formuleert het team een heldere en krachtige toekomstvisie voor Dendermonde als unieke, gedenkwaardige versterkte stad.

Het team onderscheidt vier thema’s: ecologie, watersystemen, toegankelijkheid en programma. Doel is niet de reconstructie van een verloren landschap: Dendermonde moet een levendig palimpsest worden met elementen uit verschillende historische periodes. Tegelijkertijd krijgt de stedelijke ruimte een nieuwe kwaliteit en wordt het stadsbeeld versterkt aan de hand van meerdere verhalen.

Drie ruimtelijke benaderingen worden in de visie samengebracht: de vestinggordel als een parksysteem, als drager van stedelijke voorzieningen en als een collectie historische fragmenten. De vestingring kan zo een prachtige boulevard worden die continuïteit biedt, de publieke ruimte versterkt en de parkzones opnieuw met elkaar verbindt en ecologisch versterkt. Het vestinglandschap wordt weer een integraal onderdeel van de hedendaagse en toekomstige stad.

De historische fragmenten die verspreid liggen langs het vestingtracé vormen de rode draad van de hele vestinggordel. Het pad aan de binnenzijde van de vesting, waar vroeger de gracht lag, zal stapsgewijs worden omgevormd tot een prachtige promenade voor omwonenden en bezoekers. 

Het masterplan zet ook sterk in op het realiseren van een modal shift en de transitie naar een duurzame stad. Er worden aangename verbindingen gecreëerd zodat de bewoners van de omliggende woonwijken vlot het stadshart kunnen bereiken. Voor het herstel van het watersysteem, op ecologisch vlak én in functie van klimaatadaptatie, worden een aantal interessante pistes geformuleerd voor verder onderzoek.

De stad wil ook een achttal zogenaamde ‘aanvalszones’ opnieuw vorm geven om het verhaal van de vestingstad Dendermonde goed te kunnen vertellen. Voor de Mechelse Poort ontwierp het team alvast een prikkelende openbare ruimte, via een reconstructie van de Dendermonding, met een markt- en evenemententerras aan de Schelde en een vergroting van het getijdenlandschap. De vorm van dit terras verwijst naar het verdwenen Bastion II. De bijkomende ruimte voor getijdennatuur volgt de oorspronkelijke vorm van de vestingwerken.

Voor het participatieve luik en de communicatie werkt het ontwerpteam samen met Createlli.

Dendermonde is ontstaan aan de samenvloeiing van de Dender en de Schelde. De stad was van oudsher militair en economisch een belangrijke plaats, omdat zich hier, stroomopwaarts vanaf de zee, de eerste brug over de Schelde bevond. Omwille van haar strategische ligging werd de stad in de 19de eeuw tot vestingstad uitgebouwd, als onderdeel van de Wellingtonbarrière tegen het Franse imperialisme. De vestingwerken werden door de jonge Belgische staat vanaf 1830 verder versterkt en gemoderniseerd als onderdeel van de ‘vesting Antwerpen’. Op enige afstand van de vestinggordel werden aan de oost- en zuidzijden ook drie batterijen gebouwd.

Als gevolg van technische en militaire evoluties verloor de stad aan het einde van Wereldoorlog I in grote mate haar strategisch belang. De vestinggordel werd stelselmatig gedemilitariseerd, de militaire installaties raakten meer en meer in verval en overwoekerd. Een aantal deelsites kreeg een nieuwe invulling voor onderwijs, recreatie en als stedelijke parkruimte. Op andere plaatsen verdween de vestinggordel volledig door nieuwe stadsontwikkelingen of ad-hocingrepen in het bebouwde weefsel.

Resultaat is dat de vestinggordel in het noorden (Gentsesteenweg, Noordlaan, Grembergse zijde) en zuiden (rond het station), niet of nauwelijks bewaard is gebleven, en amper zichtbaar is in het straatbeeld. Westelijk (Brusselse Forten) en zuidoostelijk (Kalendijkgebied) bleven wel (delen van) watervlakken, poorten, bastions en andere relicten van de vestinggordel bewaard. De zuidelijke batterijen (batterij 3 / Fort Rozebroek en batterij 2 / Fort Driebek) bleven bewaard.

De voorbije decennia zijn diverse initiatieven genomen voor het behoud en de herwaardering van de Dendermondse vestinggordel, zowel door particulieren, verenigingen als door het lokaal bestuur en de hogere overheden. Relicten kregen een nieuwe functie of werden gerestaureerd. Deze initiatieven zijn evenwel – hoe waardevol ook – vaak anekdotisch en missen samenhang.

Het lokaal bestuur heeft de ambitie om door de opmaak van een masterplan voor de vestinggordel in samenspraak met de betrokken actoren te komen tot een samenhangende, geïntegreerde ruimtelijke inrichtingsvisie, op basis van een afweging van diverse sectorale plannen en visies, maatschappelijke noden en wensen.

Er moet een multidisciplinaire langetermijnvisie worden uitgewerkt, maar anderzijds moeten op korte termijn ook een aantal ‘mijlpalen’/acties vastgelegd worden, die perspectief kunnen bieden voor het komende decennium. Een belangrijke horizon hierbij is 2030, de tweehonderdste verjaardag van de Wellingtonbarrière.

Voor acht welgekozen deelgebieden op het slagveld zal de uitgewerkte algemene langetermijnvisie geconcretiseerd worden in ‘aanvalszones’. Enerzijds gaat het over een aantal cruciale deelgebieden waar er rond de vestinggordel moet worden gewerkt om het ‘verhaal van de vestingstad Dendermonde’ goed te kunnen vertellen. Anderzijds gaat het over een aantal deelgebieden waar we op korte en middellange termijn haalbare acties kunnen realiseren die de vestinggordel opnieuw meer zichtbaarheid en/of een duurzame toekomst geven. Het uitgewerkte masterplan zal voor de geselecteerde ‘aanvalszones’ resulteren in een conceptuele ruimtelijke inrichtingsvisie, met oplijsting van concrete deelacties en hieraan gekoppelde ruwe ramingen. Voor een aantal ‘aanvalszones’ zijn nu al initiatieven lopende met concrete acties, bijv. Bomvrije Kazerne, Bastion V, Bastion IX, enz.  Van de acht te selecteren aanvalszones schuift de stad reeds de volgende vier gebieden naar voren:

• vestinggordel doorheen de stationsomgeving (interactie met masterplan stationsomgeving), om de zones Brusselse Forten en Kalendijkgebied met elkaar te verbinden;
• vroegere Gentse Poort (Gentsesteenweg) met link naar de Oude Dender;
• omgeving monument Mechelse Poort, met doortrekking fietssnelweg F44 naar het noorden via het binnenkort te vernieuwen kruispunt Mechelse Poort (N47, N17, N416);
• de open ruimte die loopt tot aan het stadshart westelijk van de vestingstad en vroeger deels een ‘inundatiezone’ betrof rond de vestingstad (interactie met lopende visievorming woonuitbreidingsgebied Krijgem).

Bij de opmaak van het masterplan zal men ook oog moeten hebben voor de beheersaspecten van de vestinggordel in het algemeen, en meer specifiek van de acht aanvalszones. Het lokaal bestuur besteedt hieraan jaarlijks reeds aanzienlijke middelen, en wil deze beheerkost onder controle houden.

Om een maatschappelijk draagvlak te creëren, dient een breed participatietraject te worden voorzien. Beoogde doelgroepen zijn:

• bewoners van de vestinggordel en direct omwonenden
• verenigingen en andere gebruikers van de vestinggordel: cultuur, sport, recreatie, onderwijs, educatie, kantoren,…
• betrokken gemeentelijke adviesraden: GECORO, MINA-raad, Forum Cultuur, Sportraad, Jeugdraad, Welzijnsraad
• bredere geïnteresseerde bevolking

Het ontwerpteam zal een concrete strategie moeten uitwerken én toepassen om deze doelgroepen bij het proces te betrekken. Hierbij wordt van het ontwerpteam verwacht dat het de nodige communicatiedragers inhoudelijk uitwerkt en het proces toelicht. De opdrachtgever zal bij de uitwerking van dit participatietraject de nodige ondersteuning bieden aan het ontwerpteam op logistiek vlak (praktische organisatie, delen van netwerk en expertise) en op het vlak van communicatie (alle kanalen van de stad kunnen aangewend worden).

Het masterplan wordt inhoudelijk sterk gericht op een ruimtelijke inrichtingsvisie. Om het ‘verhaal van de vestingstad Dendermonde’ ook nadien sterker te laten leven, zal de stad parallel met deze Open Oproep een aparte opdracht lanceren voor ‘community-vorming’.

Uitsluiting, selectie- en gunningscriteria

Gelieve de selectieleidraad door te nemen. Hierin kan u terugvinden:

• de uitsluitingsgronden
• de selectiecriteria (geschiktheid en technische en beroepsbekwaamheid
• de gunningscriteria
• de omschrijving van het bewijsmateriaal en de in te dienen stukken