Projecten (lijstweergave)

In het dossier wordt vanuit een maatschappelijke beschouwing naar scholen en schoolgebouwen gekeken en erover gereflecteerd. Daarnaast reikt de Vlaamse Bouwmeester in het dossier concrete voorbeelden van inspirerende en goede architecturale scholenbouw aan. Het laat ook enkele betrokkenen aan het woord over hun nieuw schoolgebouw of hun op stapel staande schoolproject.

Download publicatie

Cahier #2 Scholenbouwen is de tweede uitgave in de reeks ‘Cahiers’, waarin het Team Vlaams Bouwmeester aspecten belicht van kunst en/in de openbare ruimte. Naar aanleiding van de inhaaloperatie in de scholenbouw, waar de Vlaams Bouwmeester in 2006 nauw bij betrokken raakte, rees bij de kunstcel de vraag of er in een school ook ruimte is voor artistieke ingrepen. Zeven kunstenaars - Jumana Emil Abboud, Sarah & Charles, Peter Downsbrough, Marie-Ange Guilleminot, Bren Heymans, Aimé Ntakiyica en Benjamin Verdonck – werden uitgenodigd in dialoog met een welbepaalde school een voorstel te formuleren. Daarnaast omvat het boek een bijdrage van Katrien Laenen over de (al dan niet) toepassing van het decreet op de integratie van kunst in publieke gebouwen in de scholenbouw. Fotografe Charlotte Lybeer laat in een beeldessay zien dat het integreren van kunstwerken in Vlaamse schoolgebouwen toch een zekere traditie kent. Kunsthistorica Pieternel Vermoortel schreef – ter vergelijking - een bijdrage over de werkwijzen en realisaties met betrekking tot kunst in opdracht in schoolgebouwen in Nederland en Groot-Brittannië. Tot slot werd in het Cahier een dvd met 2 videofilms opgenomen: ‘De Perfecte School’ van Wim Cuyvers en Jan Masschelein en ‘Ideaaahhhl’ van Franciska Lambrechts. Beide films stellen het al dan niet publieke karakter van het schoolgebouw in vraag.

Paperback, 224 p., tweetalige editie (NL met ENG bijlage), incl. DVD, 2011

Download publicatie

Bestel publicatie

Op 9 februari werden de beste Belgische vastgoedprojecten van 2022 bekroond tijdens de vijfde editie van de Real Estate Society (RES) Awards. De winnaars dit jaar zijn: de scholencampus Cadix in Antwerpen, ontworpen door Korteknie-Stuhlmacher Architecten; Multi, een kantorencomplex in Brussel, en Eylenbosch, een herbestemde brouwerij in Dilbeek. Een tienkoppige jury van experts en prominenten, met onder hen Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs en professor ruimtelijke economie Ann Verhetsel (Universiteit Antwerpen), prees de winnaars voor hun sterke inspanningen op vlak van duurzaamheid, verscheidenheid en innovatie. 

Hogeschool PXL werkt aan een ambitieus masterplan voor de groene, compacte, duurzame en multifunctionele campussen Vilderstraat, Elfde Linie en Quartier Canal en heeft hiervoor reeds een eerste aanzet tot conceptvisie gemaakt.  Op basis hiervan wenst zij een geactualiseerd masterplan en haalbaarheidsstudie te laten opmaken. 

Door teruglopende inkomsten en budgetten zijn publieke organisaties gedwongen te zoeken naar vernieuwende, efficiëntere manieren om investeringen te realiseren. De grootschalige inhaalbeweging ‘realisatie van schoolinfrastructuur via alternatieve financiering’, beter gekend als ‘Scholen Van Morgen’ en ‘DBFM 2’, is daar een voorbeeld van.

Het GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap zet daarnaast ook maximaal in op de (gedeeltelijke) alternatieve financiering van grote investeringswerken, door middel van o.a. publiek-private samenwerking. Een nieuwe contractvorm die in dat verband zijn opgang maakt in het GO!, is PPS-gebiedsontwikkeling. Dat is de contractvorm waarbij het GO! in één marktbeweging schoolinfrastructuur bouwt en eigendommen valoriseert.

Deze studieopdracht betreft de opmaak van drie ruimtelijke en financiële haalbaarheidsstudies in het kader van de initiatie van nieuwe PPS-gebiedsontwikkelingen:

• PPS GO! Atheneum Oudenaarde
• PPS GO! Rito site Menen
• PPS GO! BS De Zandlopertjes Bredene

Het Team Vlaams Bouwmeester en GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap zoeken maximaal drie teams om een offerte in te dienen. Bekijk de projectfiche voor meer info.

De inhaalbeweging voor schoolinfrastructuur is bijna rond. Binnen afzienbare tijd zal de DBFM-vennootschap Scholen van Morgen 182 nieuwbouw- en renovatie­projecten hebben opgeleverd. Daarvan zijn er begin 2020 al 163 in gebruik. Anne Malliet, die bij het Team Vlaams Bouwmeester instaat voor de projectbegeleiding van de Scholen van Morgen, blikt terug en evalueert.

Toen Marcel Smets bij zijn aantreden als tweede Vlaamse Bouwmeester in 2005 door toenmalig onderwijsminister Frank Vandenbroucke werd aangesproken om hem bij deze grote inhaalbeweging in de scholenbouw te adviseren, was het allesbehalve duidelijk hoe we de architectuurkwaliteit ervan zouden kunnen waarborgen. Eén miljard euro zou men investeren via alternatieve financiering. Een private partner zou aangesteld worden en instaan voor zowel de financiering, het ontwerp, de bouw als de onderhoudswerken (DBFM), in ruil voor een beschikbaarheidsvergoeding gedurende dertig jaar. Nadien worden de gebouwen kosteloos aan de schoolbesturen overgedragen. Na de aanstelling van de private partner, de financierder, volgde een vrij traditioneel proces met de aanbesteding van de architectuuropdracht, een ontwerpproces dat leidde tot de bouwvergunning, en tot slot de aanbesteding voor bouw en onderhoud.

Anne Malliet blikt terug op het kwaliteitsvraagstuk binnen de DBFM-procedure.

De ‘bibliotheek’ aan schoolvoorbeelden op de website scholenbouwen.be werd opnieuw aangevuld met tien projecten van Scholen van Morgen. De gerealiseerde projecten kunnen inspirerend zijn voor andere scholen met bouwplannen. Via een korte toelichting met tekeningen, plannen, foto’s en in handige PDF-fiches nodigen we u uit om op de website www.scholenbouwen.be enkele schoolgebouwen alvast virtueel te verkennen. 

Via de zoekterm ‘DBFM’ kan u ze makkelijk vinden tussen de bijna 100 gedocumenteerde projecten in de rubriek ‘Schoolvoorbeelden’. Meer projecten volgen.

Sint-Maartensscholen vzw, de Stad Ieper en de Provincie West-Vlaanderen zijn op zoek naar een team voor de uitvoering van ontwerpend onderzoek met het oog op een belangrijke reorganisatie van de infrastructuur van de Sint-Maartensscholen. De eerste graad en de bovenbouw zullen op termijn op twee verschillende locaties gebundeld worden. De bovenbouwschool zal onderdak vinden in een nieuw gebouwencomplex met een oppervlakte van 20.800m² aan de Veurnseweg. De bouwcampagne heeft niet alleen de bedoeling om de huisvestingsproblemen in de bestaande, verouderde gebouwen op te lossen. Minstens even belangrijk is het optimaliseren van de feitelijke samenwerking en de verschillende onderwijsvormen van de drie bovenbouwscholen. De opdracht betreft het ontwerpend onderzoek naar een zo efficiënt mogelijk gebruik van de beschikbare ruimte. Het programma van eisen van school, stad en provincie dient kritisch te worden afgetast op haalbaarheid binnen het projectgebied. De finaliteit van het onderzoek is een masterplan dat de opdrachtgevers een kader aanreikt om de geplande invulling en herbestemming van het projectgebied aan te vatten. Dit masterplan bevat onder meer aanbevelingen met betrekking tot grondinname, landschappelijke integratie en aansluiting op het publiek domein.

De eerste inhaalbeweging scholenbouw, beter bekend als Scholen van Morgen, is grotendeels gerealiseerd.

Van de 182 projecten zijn er vandaag 152 in gebruik. Enkele scholen zijn nog in realisatie en 17 projecten, die mogelijk werden dankzij de budgettaire ruimte die ontstond door de verlaging van de btw op scholenbouw, zijn nog in de ontwerpfase.

Bouwprojecten vergen heel wat voorbereiding en de tijd voor gedegen voorstudies ontbreekt vaak. Naar aanleiding van de nieuwe inhaalbeweg ing wil het Team Vlaams Bouwmeester de aandacht vestigen op enkele realisaties. De diverse aanpak en resultaten kunnen inspirerend zijn voor opdrachtgevers die hun ambitie willen formuleren in een projectdefinitie. Via een korte toelichting met tekeningen, plannen, foto’s en in handige PDF-fiches nodigen we u uit om op de website www.scholenbouwen.be enkele schoolgebouwen alvast virtueel te verkennen. Momenteel werden tien projectfiches opgeladen. Via de zoekterm ‘DBFM’ kan u ze makkelijk vinden tussen de bijna 100 gedocumenteerde projecten in de rubriek ‘Schoolvoorbeelden’. Meer projecten volgen.

In het kader van de inhaalbeweging scholenbouw Scholen van Morgen zijn momenteel 84 scholen in realisatie. Op zondag 31 mei zullen acht van deze bouwwerven toegankelijk zijn op Open Wervendag.

Het Team Vlaams Bouwmeester begeleidde enkele van deze scholen van nabij, door via Open Oproep de architectenselectie te organiseren voor Oostende, Riemst en Zandhoven. Het Team Vlaams Bouwmeester nam ook deel aan de architectenselectie voor Gent, Hasselt en Tongeren. De Vlaams Bouwmeester kon voorts enkele scholen in Beringen, Gent en Oostende overtuigen om met een voorafgaand masterplan of haalbaarheidsonderzoek de architectuuropdracht goed voor te bereiden, en stelde hiervoor een beperkt budget ter beschikking.

In Beringen kan u zien hoe op Bogaersveld een uniek pedagogisch project tot stand komt: BSO-, TSO- en ASO-opleidingen van scholengroep Sint-Pieter werken er samen om een aanbod van 33 verschillende studierichtingen te realiseren in 27000 m² nieuwe gebouwen, zodat alle leerlingen zich maximaal volgens hun interesse en competentie gelijkwaardig kunnen ontplooien. De groene omgeving met buitensportvelden, de polyvalente zaal en de competitiesporthal zullen ook ter beschikking staan van de gemeente. Het masterplan is van HUB en de architectuur van OSAR, beide uit Antwerpen. De gebouwen met klassen en de ateliers zijn gelijkwaardig naast elkaar geschikt en verbonden door gaanderijen. De campus is toegankelijk via een centrale boulevard die als ontspannings- en ontmoetingsruimte ook de bestaande middenschool en de sportfaciliteiten verbindt.

In Gent kon de inrichtende macht van de school voor bijzonder basisonderwijs Sint-Lievenspoort worden overtuigd om het 19de-eeuwse neogotische kloostergebouw van de Zusters van Liefde te behouden en functioneel te maken volgens de behoeften van de school en de verschillende vzw’s die hier zorg op maat bieden. Het voorafgaand haalbaarheidsonderzoek werd uitgevoerd door BURO II uit Roeselare en het ontwerp voor de verbouwing en renovatie is van evr-Architecten uit Gent. Door een centrale doorgang en een polyvalente ruimte in het binnenhof ontstaat een aangename leefomgeving voor de dove, slechthorende en autistische kinderen en voor de kinderen met een spraak- en taalstoornis die hier school zullen lopen.

In Hasselt krijgt de Provinciale Kunsthumaniora 5000 m² nieuwe schoolruimte met klassen voor woord, kunst en drama naar een ontwerp van Stéphane Beel Architecten uit Gent. Met een schikking van klassen rond een patio wil men in de nieuwbouw een sfeer van collectiviteit scheppen. Het ontwerp voorziet enkele uitdagende plekken voor creatieve leerlingen en leerkrachten: de brede trap aan de ingang is een tribune voor de speelplaats en het platte dak biedt mogelijkheden voor buitenklassen.

In Oostende werden, na verkennend veldwerk door studenten antropologie van professor Rik Pinxten, twee projecten samengevoegd: het KTA 1 vindt een stek op de site waar het MPI De Vloedlijn gehuisvest is en waar ook SBSO Ter Zee aan uitbreiding toe was. Het voorbereidend masterplan en de ontwerpen voor de nieuwe gebouwen zijn van de architecten Tom Van Mieghem en Ghislain Lams. Zij slaagden erin de behoeften van beide scholen te combineren, en bovendien tegemoet te komen aan de wens om de theaterzaal van het KTA 1 ook naschools voor de buurt beschikbaar te stellen en een gemeentelijke sporthal op de site te integreren.

In Riemst komt tussen de Sint-Janskerk en de gemeentelijke sporthal een nieuwe basisschool. De architecten van Dierendonckblancke uit Gent ontwierpen een compact volume dat handig inspeelt op de hoogteverschillen op dit Haspengouws plateau. De kleuterschool is in de sokkel gesitueerd en geeft uit op het park en de speeltuin. De lagere school erboven heeft een speelplaats naast de kerk en het kerkhof. De polyvalente zaal zal buiten de schooluren ook als buurthuis en bij begrafenissen gebruikt worden.

In Zandhoven worden alle versleten paviljoenen van de leefschool ’t Zandhofje vervangen door een nieuwbouw met passiefhuis-standaard naar ontwerp van A33-Architecten uit Leuven. De school is compact, maar ook overzichtelijk. Het concept maakt gebruik van warmtewinsten door de zon. Daglicht dringt tot diep in het gebouw door, zodat de nood aan kunstlicht tot een minimum herleid wordt. De gangen werden ruim gedimensioneerd en zijn bruikbaar als uitbreidingsruimte voor de klassen. De groene omgeving en de voetweg over het terrein dragen bij tot de ecologische school.

De nieuwbouw voor de GO! Campus Aangepast Onderwijs te Sint-Niklaas is klaar voor gebruik door de drie gebruikers op de site: het MPI Kompas, het Internaat De Link en SBSO Baken. Voor dit tweede proefproject van Scholen van Morgen begint nu de dertigjarige onderhoudsfase.

Het team Vlaams Bouwmeester ondersteunde de opdrachtgever bij de opmaak van de projectdefinitie. Vlaams Bouwmeester Marcel Smets en extern jurylid Karel Debaere adviseerden AGIOn en GO! bij de architectenselectie in 2007. ABSCIS Architecten uit Gent werd geselecteerd uit 11 offertes.  Het is een schoolgebouw voor lager en secundair buitengewoon onderwijs met 22 klaslokalen, turnzaal, verzorgingslokalen, administratie en een internaat voor 6 leefgroepen, samen 44 jongeren.

website Scholen van Morgen

Schoolfiche op scholenbouwen.be

Projectdefinitie

Studium Generale is het podium van Hogeschool Gent dat universiteits- en hogeschoolstudenten, docenten en belangstellenden een forum biedt voor reflectie over maatschappij, kunst, cultuur en wetenschap. Zij doet dat door jaarlijks tien lezingen te organiseren, een interactieve website te onderhouden en elk jaar een jaarboek te publiceren bij Academia Press met de teksten van de lezingen.

Dit academiejaar bevraagt Studium Generale de toekomst. Waarom is men zo gefascineerd door de toekomst, hoe doet men dat en wat is de zin of onzin daarvan? Is toekomstdenken vooral een economische kwestie of is het een maatschappelijke noodzaak om te anticiperen op toekomstige problemen als de klimaatopwarming, vergrijzing of de noord-zuidproblematiek? Er wordt gereflecteerd over concrete ‘toekomstscenario’s’: hoe ziet de stad van de toekomst eruit? Hoe zal de mens de razendsnelle ontwikkelingen binnen ICT en technologie in zijn dagelijkse leven integreren? Hoe zullen Europa en de wereld er over 100 jaar uitzien?

Peter Swinnen zal op 2 december 2014 een toelichting geven over de toekomst van de stad.

Bij de renovatie van Technicum 4 voor de vakgroepen Architectuur en Stedenbouw, en Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen kiest de Universiteit Gent niet alleen radicaal voor behoud en hergebruik, maar ook voor een provocerende generositeit. Het team rond Havana, Karuur en Wim Cuyvers opent de machinehal theatraal naar de stad en treedt in de voetsporen van Magnel.

Lees de bespreking van de Open Oproep wedstrijd door Paul Vermeulen in A+303.

De schoolinfrastructuur in Vlaanderen laat veel te wensen over. Heel wat schoolgebouwen zijn uitgeleefd, vreten energie, bevatten asbest, en men kampt er met plaatsgebrek en/of een leer- en leefomgeving die niet is aangepast aan de hedendaagse pedagogie. Vele Vlaamse scholen zitten dan ook met bouwplannen en de wachtlijst bij AGION (het orgaan van de overheid dat de scholenbouw begeleidt en subsidieert) is ondertussen erg lang. Wil een schoolbestuur bouwen volgens het systeem van ‘reguliere financiering’, dan is er een wachttijd van minstens vijftien jaar. Dat de overheid, onder de noemer ‘Scholen van Vlaanderen’, een uitweg biedt via een inhaaloperatie, valt dan ook toe te juichen. Maar dat ze daarbij in een DBFM-procedure haar opdrachtgeverschap uit handen geeft, vindt de Vlaamse Bouwmeester geen goed idee. 

Voor de derde keer organiseert de Vlaamse overheid een inhaaloperatie om een antwoord te bieden op de nijpende tekorten en de lange wachtlijsten. Ze zet daarvoor een DBFM-procedure in de markt. Of beter gezegd: de overheid zoekt een private partij om zo’n procedure in de markt te zetten. Ze besteedt dus haar opdrachtgeverschap uit. Daar kan je je op zich al vragen bij stellen, maar daarover verder meer. We spreken in elk geval niet over peanuts: in totaal gaat het om een investeringsbudget van 1,2 miljard. 

Een DBFM-procedure staat voor Design, Build, Finance and Maintain. De overheid zoekt dus een private partij die voor haar de scholen wil laten ontwerpen, bouwen, betalen en onderhouden. Dat gaat meestal als volgt: een privaat consortium stelt een architect en een aannemer aan, investeert in de bouw van een school en onderhoudt het gebouw gedurende dertig jaar. Daarvoor betaalt het schoolbestuur een maandelijkse ‘beschikbaarheidsvergoeding’. Na dertig jaar wordt de school eigendom van het schoolbestuur en dus van de overheid. Voor de overheid is de formule vooral interessant omdat ze alle risico’s bij één partij kan leggen en ze de bouwkosten van de scholen niet in de begroting hoeft op te nemen, maar slechts de maandelijkse vergoedingen. Zodoende spreidt ze de uitgaven in de tijd, of anders gesteld: er wordt gebouwd met geld van de toekomst. Voor de schoolbesturen is het voordeel van de formule hierin gelegen, dat ze sneller bediend worden en dat zij het bouwproject niet zelf hoeven aan te sturen. Keerzijde van die ‘ontzorging’ is dan wel, dat ze minder inspraak hebben in de ontwerpkeuzes die worden gemaakt. 

De vraag die me als Bouwmeester na aan het hart ligt, is hoe je ervoor zorgt dat die scholen niet enkel haalbaar en betaalbaar zijn, maar bovendien kwaliteitsvolle architectuur? Voor alle duidelijkheid gaat architectuurkwaliteit voor het Team Vlaams Bouwmeester niet over mooie, hippe of spectaculaire gebouwen. Architectuurkwaliteit gaat over het welbevinden van de gebruikers, de integratie van een publiek gebouw in zijn context, de maatschappelijke meerwaarde, de toekomstbestendigheid en robuustheid, over aandacht voor circulariteit en hergebruik, het zuinig inzetten van publieke middelen, duurzaam gebruik, toegankelijkheid in de breedst mogelijke betekenis… De bouw van een nieuwe school of de herbestemming van bestaande schoolgebouwen is naast een kans om onderwijs aan te bieden in een hedendaagse leeromgeving ook een kans om een hele buurt beter te maken. Kan de nieuwe school buiten de schooluren nog voor iets anders gebruikt worden? Is een combinatie met andere noden of betaalbaar wonen denkbaar? Is de ingreep een opportuniteit om de buitenomgeving te ontharden en biodiverser aan te planten? 

Je zou verwachten dat de overheid het Team Vlaams Bouwmeester, dat expliciet in het leven werd geroepen ter ‘ondersteuning en begeleiding van publieke bouwheren met het oog op kwaliteitsverhoging van concrete projecten’ (aldus de Visienota ‘Vlaams bouwmeesterschap 2024-2029’ van de Vlaamse Regering) van bij de aanvang zou betrekken bij die hele operatie. De Vlaamse overheid heeft ons echter  voor deze derde inhaalbeweging niet in staat gesteld om onze rol optimaal te vervullen. De kwaliteitsbegeleiding werd overgelaten aan het private consortium. Op het moment dat het Team Vlaams Bouwmeester, via het consortium, nauwer betrokken raakte, waren veel belangrijke keuzes al gemaakt. De scholen waren al geselecteerd en hadden bijvoorbeeld al beslist voor nieuwbouw te gaan eerder dan voor verbouwing, een keuze die niet altijd even weloverwogen werd gemaakt. Het feit dat een privaat consortium vaak voor nieuwbouw kiest omdat dat minder risico inhoudt, is daar zeker niet vreemd aan. Bovendien wordt tijdelijke huisvesting – die bij de transformatie van bestaande gebouwen uiteraard noodzakelijk is – niet gesubsidieerd door de overheid. Het lijkt wel of de hele opzet schoolbesturen naar nieuwbouw stuurt, terwijl we inmiddels weten dat dat haast altijd de minst duurzame optie is. 

Dat deze aanpak niet ideaal is, behoeft geen betoog. Kwaliteitsbegeleiding vergt aandacht voor het hele bouwproces. Dat begint bij het scherpstellen van de opgave en dus het opstellen van een degelijke projectdefinitie. Het is namelijk bij het formuleren van de opdracht dat de ambitie om naar kwaliteitsarchitectuur te streven kan worden ingeschreven. Net op dat moment kunnen de ervaren projectbegeleiders van het Team Vlaams Bouwmeester het verschil maken. 

Hoort het overigens niet tot de taak van de overheid om bij de aanvang van de hele operatie de opgave scherp te stellen in plaats van dat over te laten aan een private partner? Is het bouwen van nieuwe overheidsinfrastructuur niet steeds een kans om maatschappelijke ambities waar te maken? Moet de Vlaamse overheid niet, in plaats van op zoek te gaan naar een private partner die haar ontzorgt, eerst en vooral die opdracht met meer ambitie en impact in de markt zetten? 

Wil Vlaanderen een voorloper blijven op vlak van architectuurcultuur, dan moeten we misschien eens de vraag durven stellen of het overhevelen van publieke verantwoordelijkheden naar private consortia wel altijd leidt tot meer kwaliteit? Elke grootschalige aanpak die enkel gericht is op haalbaarheid en betaalbaarheid gaat voorbij aan het feit dat het bouwen van een school telkens weer een unieke ingreep is in een specifieke context. En dat liefst met een langer toekomstperspectief dan de gebruikelijke dertig jaar! 

Erik Wieërs 

Vlaams Bouwmeester 

Eind vorig jaar verscheen de fraaie publicatie Herscheppen, een terugblik op het ontwerpend onderzoek dat werd uitgevoerd voor het Projectbureau Herbestemming Kerken in de periode 2016-2021. Het boek vond ruime weerklank, ook in het buitenland. Op 17 september 2025 opent voormalig Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs in Milaan een tentoonstelling gewijd aan het werk dat de zes betrokken ontwerpteams voor het Projectbureau hebben uitgevoerd. 

De tentoonstelling ‘Un paesaggio di chiese. Esperimenti di riuso nelle Fiandre’ werd met steun van het Italiaanse ministerie van Cultuur en in nauwe samenwerking met het Team Vlaams Bouwmeester en enkele auteurs van het boek samengesteld door architect, onderzoeker en docent Filippo Cattapan. Ze vindt plaats in het gebouw van de Fondazione dell’Ordine degli Architetti di Milano en loopt tot 31 oktober 2025. 

Naast een selectie uit de schitterende foto’s die Karin Borghouts speciaal voor het boek realiseerde, worden in de zalen van de Fondazione displays getoond met gedetailleerde ontwerpvoorstellen voor vijftien Vlaamse kerken. De tentoonstelling is gestructureerd zoals het ‘ontwerplexicon’ dat Sven Sterken en Charlotte Ardui voor het boek hebben gemaakt. Ze ordenden een selectie van concrete ontwerpvoorstellen voor Vlaamse kerkgebouwen aan de hand van tien werkwoorden: tien verschillende ‘ruimtelijke strategieën voor een verbreed gebruik van het kerkgebouw’.