Projecten (lijstweergave)

Met het traject Leefbuurten zet het Team Vlaams Bouwmeester in op de toekomstbestendige herinrichting van de publieke ruimte in woonbuurten. Sinds 2022 zijn zeven ontwerpteams aan de slag in zeven wijken. In de reeks SmallTalk brengen we deze projecten paarsgewijs onder de aandacht en laten we zien hoe de diverse uitdagingen die er spelen tot heel verschillende ontwerpvoorstellen én een verschillend plan van aanpak leiden, op maat van het project. Aansluitend gaan we telkens met een panel in gesprek over de hindernissen die zowel opdrachtgevers als ontwerpers moeten nemen om tot de realisatie van een Leefbuurt te komen. 

Leefbuurten zijn levendige, klimaatrobuuste en autoluwe buurten waar het aangenaam wandelen, fietsen en wonen is. Vanuit de overtuiging dat grensverleggende realisaties een sneeuwbaleffect kunnen sorteren, ondersteunt het Team Vlaams Bouwmeester sinds 2021 zeven steden en gemeenten in de transformatie van één van hun woonbuurten tot zo’n Leefbuurt. Na een intensief begeleidingstraject werd voor ieder project een ontwerpteam aangesteld dat met veel enthousiasme aan de slag ging met de opmaak van een ‘Leefbuurtplan’: een toekomstvisie en ontwikkelingsstrategie voor de ganse buurt.

Inmiddels zijn verscheidene projecten flink gevorderd: het ‘Leefbuurtplan’ staat er op punt, strategische projecten werden bepaald, quick wins en proefopstellingen zijn in uitvoering. Momenteel werken de ontwerpteams de inrichtingsplannen uit voor de definitieve realisaties op het terrein. Dit najaar en komend voorjaar geven we in de reeks SmallTalk dan ook graag het woord aan telkens twee teams die het ontwerp voor hun Leefbuurt zullen presenteren. De combinatie van verschillende cases maakt duidelijk dat de realisatie van een Leefbuurt maatwerk vereist, zowel wat de analyse betreft als bij het ontwerp en de uitvoering.

De realisatie van zeven voorbeeldige projecten is niet het enige doel van het traject Leefbuurten. De projecten leveren ook ervaringen op die het mogelijk maken bestaande regels, werkwijzen en doorlooptijden te verbeteren. Aansluitend bij de presentatie van de projecten gaan we daarom ook dieper in op de beleidscontext tijdens een panelgesprek. Met verschillende betrokkenen, van ervaringsdeskundigen tot beleidsmakers, gaan we in dialoog over de lessen die uit het traject te trekken vallen. Welke zijn de succesfactoren en struikelblokken? Hoe kunnen we de methodiek van Leefbuurten opschalen en ervoor zorgen dat de geïntegreerde inrichting van de publieke ruimte een reguliere praktijk wordt?

De lezingen vinden plaats in het Atelier Bouwmeester, starten telkens om 19u00 en worden omstreeks 21u00 afgerond met een drankje. Dit najaar starten we met de volgende vier projecten:

• 10 oktober 2023: Palokewijk in Dilbeek en Bosveld, ook gekend als Keirlandse Zillen, in Mol
• 23 november 2023: Ottenburg in Huldenberg en Muizen in Mechelen 

Programma 10 oktober 2023

19u00 – welkomstwoord

door Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs

19u10 – introductie

door Eline Aerts, projectregisseur Leefbuurten

19u20 – presentaties

• Leefbuurt Palokewijk in Dilbeek door Koen Stuyven en Esmée Hof (VECTRIS)
• Leefbuurt Bosveld in Mol door Steven Geeraert (MAARCH) en Joppe Dehandschutter (CLUSTER landschap & stedenbouw)

20u20 - panelgesprek

Publiek gesprek gemodereerd door Eline Aerts met:

• Irini Raeymaekers, Projectleider Openbare Ruimte, gemeente Dilbeek
• Erik Schoofs, Waarnemend Algemeen Directeur woonmaatschappij Woonboog, regio Kempen-Midden
• Jan Vilain, Hoofdredacteur RUIMTE / deskundige publieke ruimte, Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (VRP)

20u50 – reflectie

door Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs

21u00 – afsluitend drankje

Op de Klimaatdag, hét inspiratie- en netwerkevenement van de VVSG voor iedereen die op lokaal niveau betrokken is bij klimaatbeleid in de brede zin van het woord, zal op 2 mei ook het traject Leefbuurten aan bod komen. In aanloop daartoe verscheen in het aprilnummer van het VVSG-tijdschrift Lokaal alvast een gastbijdrage van Eline Aerts, projectregisseur Leefbuurten, met focus op de wijk Moortebeek-Paloke in Dilbeek. Lees hier het artikel.

Hoe maak je van een tuinwijk, waarvan het oorspronkelijke concept dateert uit het 19de-eeuwse Engeland, een wijk die aan de klimaatuitdagingen van de 21ste eeuw is aangepast? En hoe kan die wijk ook de kwaliteiten bieden die we van een hedendaagse woonomgeving verwachten?  

De erfgoedwaarde van de tuinwijk Ter Elst in Leuven maakt de noodzakelijke wijkrenovatie extra uitdagend. Die waarde is niet alleen gelegen in de architecturale kwaliteit van de woningen, maar evenzeer in de bijzondere stedenbouwkundige structuur van de wijk, de verblijfspleintjes, het autoluwe karakter, het groenontwerp en de materialisatie en aanleg van de voortuinen. De wijk werd in 1955 als een totaalconcept ontworpen, en het is de samenhang tussen al die verschillende elementen die de ‘ensemblewaarde’ van de wijk bepaalt.  

Lees hoe de tuinwijk Ter Elst in Leuven een klimaatwijk kan worden in Ruimte 60. 

De jongste jaren groeit het besef dat we niet alleen onszelf, maar de hele samenleving een plezier doen wanneer we ons op een actieve manier verplaatsen. Vaker de fiets nemen of wandelen betekent niet alleen minder luchtverontreiniging, minder geluidshinder, kortere files en minder verkeersongevallen, maar ook meer lichaamsbeweging en sociaal contact. Diverse Vlaamse initiatieven rekenden beleidsmakers voor welke (financiële en andere) winsten een grotere aandacht voor fietsers en wandelaars kan opleveren.

Voor het ‘ontwerpatelier Metro-Polis II’, een vervolg op een eerder onderzoek naar de wisselwerking tussen ruimtelijke en spoorontwikkelingen, zijn we op zoek naar twee ontwerp- en onderzoeksteams. 

In het ontwerpend onderzoekstraject ‘Metro-Polis’ pakken we twee problemen tegelijk aan: enerzijds de Vlaamse ruimtelijke verrommeling en het verspreide nederzettingenpatroon; anderzijds een onderbenut spoorsysteem en een mobiliteit die nog te veel gericht is op de auto.

In een eerste verkennend onderzoek, uitgevoerd door Xaveer De Geyter Architecten, Sweco Belgium en Floris Alkemade in 2020-2021, brachten we een aantal uitdagingen in kaart en zochten we uit hoe een geïntegreerde reorganisatie kan bijdragen aan een meer duurzame ruimtelijke ordening, een performanter spoorsysteem en een duurzame mobiliteit. De opgave is dubbel: enerzijds is het nodig om het wonen te verdichten in de omgeving van stations; anderzijds kunnen we het spoorsysteem zo organiseren dat het sturend werkt voor gewenste ruimtelijke ontwikkelingen. Door spoor en ruimte tegelijk aan te pakken en als één systeem te bekijken, kunnen we een grote stap zetten naar een meer duurzaam Vlaanderen.

Komend najaar gaat het Ontwerpatelier ‘Metro-Polis II’ van start onder leiding van prof. dr. Maarten Van Acker en prof. dr. Tom Coppens (UAntwerpen). In het Ontwerpatelier brengen we experten, ontwerpers en de verschillende stakeholders samen rond de tafel. We zetten ontwerpend onderzoek in als een manier om voorbij de polemiek of tegenstellingen te denken. We bouwen daarbij verder op de inzichten uit ‘Metro-Polis I’, maar focussen op spoorlijn 59 tussen Gent en Antwerpen. Ontwerpend onderzoek zetten we in als een creatief instrument om tot sector-overschrijdende inzichten en samenwerking te komen en een inspirerend narratief uit te werken voor een duurzaam Vlaanderen.

Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen willen een reeks Pilootprojecten Luwe Buurten opstarten. Een andere inrichting van de publieke ruimte kan stads- en woonwijken autoluwer en fietsvriendelijker maken, en creëert tegelijk meer ruimte voor groen, water, ontmoeting en spel. We zijn op zoek naar een verkenningsteam dat ons ondersteunt in het scherpstellen van de opgaven, het verzamelen van inspirerende voorbeelden en ontwerpconcepten, en het uitwerken van de procesaanpak voor de pilootprojecten.

Fietsberaad Vlaanderen en het Team Vlaams Bouwmeester delen de ambitie om de publieke ruimte in woonbuurten beter in te richten, zodat die buurten wandel- en fietsvriendelijker worden, gezonder en aangenamer om in te verblijven, mét meer ruimte voor groen en water. Onder de noemer Leefbuurten lanceerden we, hierin ondersteund door Artgineering en VUB Cosmopolis, een onderzoekstraject, dat zijn neerslag vond in een inspirerende brochure.

Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen sloegen de handen in elkaar om zeven steden en gemeenten te ondersteunen in de transformatie van een van hun woonbuurten tot een echte Leefbuurt. Het traject loopt nog en de realisaties zullen pas vanaf 2024 zichtbaar worden. Maar ook de belangrijke voorbereidingsfase leverde al veel inzichten op. In deze brochure tonen we de tussentijdse resultaten.

Vanuit de gedeelde overtuiging dat grensverleggende realisaties een sneeuwbaleffect kunnen sorteren, lanceerde het Team Vlaams Bouwmeester samen met Fietsberaad Vlaanderen, het Agentschap Binnenlands Bestuur en Vlaams minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers de projectoproep Leefbuurten. Deze richtte zich tot gemeenten die zich wilden engageren voor een geïntegreerde herinrichting van de publieke ruimte in een van hun buurten. Van juni 2021 tot december 2022 werden Dilbeek, Huldenberg, Wevelgem, Tessenderlo, Mol, Muizen (bij Mechelen) en Halle op intensieve wijze ondersteund in de opmaak van een projectdossier en de aanstelling van een ontwerpteam voor hun Leefbuurt. Met dit traject willen we aantonen dat het mogelijk is om ook in gewone, alledaagse woonbuurten de inrichting van de publieke ruimte niet enkel met een verkeerskundige blik te benaderen, maar als een volwaardige ontwerpopgave. Daarbij gaat evenveel aandacht uit naar actieve mobiliteit, ontharding en vergroening als naar een hoge leef- en omgevingskwaliteit.

Afgezien van meerdere proefopstellingen en quick wins zullen de realisaties van de Leefbuurten pas vanaf 2024 zichtbaar worden op het terrein. Maar het doel van dit traject is meer dan de realisatie van zeven voorbeeldige projecten: ook uit het proces zelf kunnen we leren. We zien de zeven Leefbuurten dan ook als proefprojecten die ons kunnen bijbrengen wat nodig is om van de geïntegreerde inrichting van het openbaar domein een reguliere praktijk te maken. De projecten kunnen inspirerend zijn voor andere lokale besturen, maar ook voor andere overheden die via subsidies, projecten, regelgeving of instrumenten allerhande betrokken zijn bij de herinrichting van de publieke ruimte.

Waar de voorgaande brochure ‘Buurten met lef, buurten vol leven’ focust op het concept van de Leefbuurt aan de hand van het verkennend onderzoek, belichten we in de brochure ‘Leren van Leefbuurten’ de tussentijdse resultaten van het begeleidingstraject van de zeven projecten. Deze brochure is opgevat als een leidraad voor eenieder die een Leefbuurt wil realiseren. In het eerste hoofdstuk schetsen we de specifieke context van elk project, we geven inzicht in de belangrijkste ambities van het bestuur en in de manier waarop het gekozen ontwerpteam daaraan beantwoordt. Daarnaast geven we ook mee op welke problemen we gebotst zijn en hoe je daarmee kan omgaan. Nogal wat uitdagingen zullen andere lokale besturen bekend in de oren klinken. In het tweede hoofdstuk hebben we de ervaringen gebundeld in twaalf algemene aanbevelingen voor de praktijk: aandachtspunten met betrekking tot het proces en het bepalen van de ambities, maar ook tips voor het organiseren van participatie. Als bijlage reiken we een beknopt stappenplan aan voor de opmaak van een projectdossier en de aanstelling van een geschikt ontwerpteam.

Met deze brochure bij de hand vindt u misschien ook in uw gemeente toekomstige Leefbuurten. Laat u dus inspireren!

Auteurs Eline Aerts, Julie Mabilde

Voorwoord Erik Wieërs

Redactieteam Eline Aerts, Julie Mabilde, Wout Baert, Inge Caers, Inge Dorssers, Pieter Foré, Kris Peeters

Tekstrevisie Marleen Capelle, Catherine Robberechts,

Vormgeving Kim Beirnaert

Illustraties en kaarten Ellen Verbiest

Fotografie Michiel De Cleene (tenzij anders vermeld)

Druk Cultura

Verantwoordelijke uitgever Erik Wieërs, Vlaams Bouwmeester, Havenlaan 88 bus 10, 1000 Brussel

ISBN 9789040304545

D/2023/3241/146

Als bijlage bij de publicatie ‘Leren van Leefbuurten’ reiken we een beknopt stappenplan aan voor de opmaak van een projectdossier en de aanstelling van een geschikt ontwerpteam. Dit document bevat ook een modelprojectdefinitie voor een Leefbuurt die iedere opdrachtgever als leidraad kan hanteren. 

Het concept ‘Klimaatwijken’ vertrekt vanuit de hypothese dat de reconversie op wijkschaal, met aandacht voor een meer collectieve, gebiedsgerichte en geïntegreerde aanpak, een schaalvoordeel én een opportuniteit biedt om verschillende uitdagingen op vlak van energie, klimaat en ruimte aan elkaar te koppelen.

 De schaal van de wijk vormt een tussenschaal waarop de wisselwerking tussen energieverbruik, mobiliteit, bebouwingsstructuur, ruimtegebruik, waterbeheer, materiaalverbruik en biodiversiteit via ontwerp ook onderzocht en verbeeld kan worden. Een schaal die bevattelijk is en voldoende concreet om ook het gesprek met bewoners aan te gaan. Het is als het ware de grootst denkbare projectschaal waarop je ook operationeel aan de slag kan. Op dat schaalniveau bestaan echter nog maar weinig instrumenten en sturingsmechanismen met betrekking tot de reconversie van onze gebouwde omgeving. Bovendien zorgt de versnipperde eigendomsstructuur in Vlaanderen ervoor dat die collectieve, gebiedsgerichte en geïntegreerde aanpak niet evident in een businessmodel te gieten valt. 

Meer over het leertraject

Onder de noemer ‘Klimaatwijken’ lanceerden het Departement Omgeving, het Team Vlaams Bouwmeester en het Vlaams Energie- en Klimaatagentschap in het voorjaar van 2020 een projectoproep om lokale besturen te ondersteunen bij concrete reconversieprojecten op schaal van een wijk. Uit de kandidaturen werden drie steden (Kortrijk, Leuven en Mechelen) gekozen en voor elk van de projecten werd een multidisciplinair ontwerp- en onderzoeksteam aangesteld.

De 3 klimaatwijken

Het concept ‘Klimaatwijken’ vertrekt vanuit de hypothese dat de reconversie op wijkschaal, met aandacht voor een meer collectieve, gebiedsgerichte en geïntegreerde aanpak, een schaalvoordeel én een opportuniteit biedt om verschillende uitdagingen op vlak van energie, klimaat en ruimte aan elkaar te koppelen.

Het doel van het Programma Klimaatwijken is om de zeven sporen van verandering in praktijk te (blijven) brengen. Deze zeven sporen zijn permanente vuistregels die permanent moeten bewaakt worden.

Het Programma Klimaatwijken gaat over samen doen, leren, verbeteren en groeien. Om aan de slag te kunnen, moeten vooraf een aantal voorwaarden vervuld zijn.

Meer over de missie en de voorwaarden