Projecten (lijstweergave)

Op 25 februari organiseerde het Team Vlaams Bouwmeester een inspirerende excursie voor een delegatie van de steden en gemeenten die deelnemen aan het traject Leefbuurten. Samen brachten we een bezoek aan drie recent gerealiseerde herinrichtingsprojecten in Vlaanderen: tuinwijk Groenenhoek in Berchem, de dorpskern van Hombeek en park Belle Vue in Leuven. 

Tijdens de inspiratiedag brachten we opnieuw alle lokale besturen samen die geselecteerd werden voor het traject Leefbuurten. Met 27 deelnemers verkenden we drie referentieprojecten waar telkens verschillende Leefbuurt-bouwstenen gelijktijdig aan bod komen. Om kennis en ervaring uit te wisselen, nodigden we de plaatselijke opdrachtgevers uit om de ambities en doelstellingen voor de drie projecten toe te lichten. In deze periode werken de geselecteerde lokale besturen immers volop aan het scherpstellen van de opgave voor hun eigen project. Vanuit de overtuiging dat een fysiek bezoek meer zegt dan foto’s en plannen, wilden we met deze inspiratiedag de geformuleerde ambities en doelstellingen helpen versterken.

We begonnen in de tuinwijk Groenenhoek in Berchem, een sociale woonwijk uit 1920 net buiten de ring rond Antwerpen. Hier werden strategische circulatiewijzigingen doorgevoerd waardoor ruimte vrij kwam voor een nieuwe inrichting. Een verouderde verkeersrotonde maakte plaats voor een groen autoluw plein met spelmogelijkheden en zichtbare waterinfiltratie. De beeldkwaliteit van de publieke ruimte in de wijk werd integraal verbeterd, al mag gezegd dat er nog veel kansen liggen om verder te snoeien in het parkeeraanbod.

Vervolgens zetten we koers naar het Mechelse dorp Hombeek. De oorspronkelijke dorpskern oogde hier versnipperd en beschikte niet over een echt dorpsplein. Op doordachte wijze werden drie deelgebieden rond de kerk, een hoeve en het dorpshuis samengebracht in één aangename buitenruimte op maat van voetgangers en fietsers. De afwezigheid van sluipverkeer en parkeerdruk vormden hier natuurlijk reeds een goede voedingsbodem voor de transformatie naar een groener en autoluw dorpshart. Toch heeft de herinrichting ook geresulteerd in een verbeterde leesbaarheid en een sterkere identiteit.

Tot slot werden we rondgeleid in het Park Belle Vue en de radicaal getransformeerde Martelarenlaan in Leuven. Waar vroeger een drukke steenweg en een niemandsland van parking en spoorweg het beeld bepaalden, kunnen de kinderen uit de Martelarenlaan nu op eigen houtje de slim ingerichte fietsstraat oversteken om in het nieuwe park van de speelmogelijkheden te genieten.

We konden vaststellen dat de transitie van de publieke ruimte – die we dan niet langer beschouwen als louter verkeersruimte maar als ruimte om te verblijven, elkaar te ontmoeten en te ontspannen – voor alle betrokken partijen nog een leerproces is. De ontwerpen dateren van een tiental jaar terug, en vandaag zouden al andere keuzes worden gemaakt. De toelichting over elementen die na voltooiing nog bijsturing vereisten was in die zin erg waardevol. Ook leerzaam waren de verhalen over hoe de herinrichting was onthaald door de bewoners. Ondanks de soms verregaande ingrepen werden projecten waar reeds in een vroeg stadium aandacht ging naar het creëren van een draagvlak duidelijk sneller omarmd.

Met deze inspirerende voorbeelden in het achterhoofd zetten de zeven steden en gemeenten nu de laatste stappen in de opmaak van hun projectdefinitie. Daarna gaan de gekozen ontwerpteams aan de slag. Het is de bedoeling dat alle deelnemende steden en gemeenten uiterlijk in het najaar van 2022 een ontwerpteam hebben aangesteld.

De gemeenten Mechelen, Dilbeek, Halle, Wevelgem, Mol, Tessenderlo en Huldenberg gaan in samenwerking met het Team Vlaams Bouwmeester op zoek naar geïnteresseerde ontwerpteams, met expertise in de aanleg van publieke ruimte, voor de realisatie van hun Leefbuurt. Maak je interesse kenbaar voor maandag 7 maart 2022, 12u via het interesseformulier. Schrijf je in voor de infosessie op 22 februari 2022. 

Leefbuurten is een initiatief van Vlaams minister Bart Somers, het Team Vlaams Bouwmeester, Fietsberaad Vlaanderen en het Agentschap Binnenlands Bestuur.

Met dit traject ondersteunt het Team Vlaams Bouwmeester een selectie van zeven gemeenten bij de realisatie van een baanbrekend herinrichtingsproject in een van hun woonwijken. Met de vernieuwing van de publieke ruimte wordt vanuit een holistische visie ingezet op een betere leef- en omgevingskwaliteit. Uitdagingen op vlak van mobiliteit, ecologie en andere sociaal-maatschappelijke thema’s zullen er op een integrale manier worden aangepakt.

De afgelopen maanden werd flink gewerkt aan een gedragen projectdefinitie voor elk van de zeven Leefbuurten. In een volgende stap gaan we op zoek naar geschikte ontwerpteams die in samenwerking met de gemeenten het ruimtelijk ontwerp voor de Leefbuurten zullen opmaken. Het Team Vlaams Bouwmeester lanceert daarom een oproep aan ontwerpers. Kandidaten kunnen een interesseformulier indienen tot 7 maart 2022. Via deze oproep aan geïnteresseerden zal voor elk project een lijst worden samengesteld van geïnteresseerde en beschikbare ontwerpteams. Uit deze lijst zal iedere gemeente vervolgens vier ontwerpteams kiezen, die worden uitgenodigd om een wedstrijdofferte in te dienen via een onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking.

Ook jonge ontwerpers met interesse in de publieke ruimte en verfrissende ideeën worden aangemoedigd om zich voor de oproep kandidaat te stellen. Geïnteresseerde architectenbureaus, landschapsbureaus, … kunnen zich associëren met een adviesbureau dat hen ondersteunt bij de uitwerking. Er wordt geen exclusiviteit van onderaannemers of experten verwacht. Het is de ontwerpteams toegestaan voor meerdere projecten hun interesse te laten blijken. Zij kunnen dan door meerdere opdrachtgevers uitgenodigd worden om een offerte in te dienen. Het is de bedoeling dat voor iedere Leefbuurt uiterlijk in het najaar van 2022 een ontwerpteam is aangesteld.

De Grote Markt van Sint-Niklaas zal tegen 2024 een make-over krijgen. Team Als_o (Artgineering, Lama Landschape Architecture en Sweco, met Daniël Ost in onderaanneming) waren de winnaars van een Open Oproep. Het ontwerpteam en de stad Sint-Niklaas tonen de ambitie om een klimaatrobuust plein te creëren door de grootste markt van België te ontharden en te vergroenen, een modal shift te initiëren en een gedeelde publieke ruimte tot stand te brengen.

Bart Tritsmans bespreekt in zijn tekst het winnende voorstel van Team Als_o. De keuze voor het ontwerp ‘de groene markt’ toont de waarde van een geïntegreerde toekomstvisie op de publieke ruimte, onthult de agency van de verschillende actoren, en illustreert opnieuw het potentieel van de Open Oproep.

In twee onderzoekstrajecten – ‘Leefbuurten’ en ‘Stratenclusters’ – werd in kaart gebracht welke uitdagingen er op tafel liggen als we de publieke ruimte in onze buurten een boost willen geven. Julie Mabilde beschreef de opgaven om bestaande buurten te transformeren tot plekken die aangenaam zijn om te verblijven, te wandelen, te fietsen en andere mensen te ontmoeten. Lees het artikel in de 50ste editie van het tijdschrift Ruimte, een themanummer over ‘De 15 minutenstad’. 

Zeven ambitieuze projecten werden geselecteerd uit veertien inzendingen. De gemeenten Mechelen, Dilbeek, Halle, Wevelgem, Mol, Tessenderlo en Huldenberg gaan onder begeleiding van het Team Vlaams Bouwmeester en externe deskundigen concreet aan de slag met de transformatie van hun buurten tot echte Leefbuurten. 

In februari werd de projectoproep Leefbuurten gelanceerd. De ambitie bestaat erin lokale overheden te ondersteunen bij de inrichting van kwaliteitsvolle publieke ruimte in woonbuurten: een aangenamer, gezonder en klimaatrobuust openbaar domein met meer plaats voor duurzame mobiliteit. Doel is niet alleen de realisatie van een aantal grensverleggende projecten, maar ook de ontwikkeling van inzichten en werkwijzen waar alle lokale besturen straks mee aan de slag kunnen. 

Na de projectoproep ontvingen we dossiers van veertien lokale besturen. De jury selecteerde een gevarieerde mix van projecten, waar onze ondersteuning een merkbare kwaliteitssprong kan opleveren, en die representatief zijn voor andere buurten.

Uit de veertien dossiers werden zeven buurten gekozen die met de juiste begeleiding kunnen transformeren tot Leefbuurten en zullen deelnemen aan het leertraject. Die zeven vormen een staalkaart van de diverse contexten in Vlaanderen: van residentiële wijken aan de rand van grotere steden tot een kleinere dorpskern, van een sociale wijk met erfgoedwaarde tot een marktplein dat moet evolueren tot een heus leefplein voor de hele gemeente. Dit zijn, in een notendop, de 7 Leefbuurten waarmee we verder aan de slag gaan:

Mechelen

In deelgemeente Muizen wil de stad Mechelen drie wijken, gelegen ten zuiden van de Dijlevallei en ten noorden van het station van Muizen, via een wandel- en fietsnetwerk met elkaar verbinden. Op korte termijn worden alvast een aantal pilootacties opgestart voor ontharding van straten en de herinrichting van het plein achter het dorpshuis, dat kan fungeren als ontmoetingsplek voor de hele buurt.

Dilbeek

De gemeente Dilbeek wil de Moortebeekwijk-Palokewijk omvormen tot een Leefbuurt. De ligging van deze wijk, grenzend aan het Brussels Gewest en het Scheutbospark aan de ene zijde en aan de ring rond Brussel aan de andere zijde, vormt een bijzondere uitdaging. Dilbeek wil meer inzetten op verbinding met de buurtbewoners door een herinrichting van de straten aan de hand van het STOP-principe, met ruimte voor ontharding en meer verblijfskwaliteit, en op een groene fietsverbinding richting Sint-Agatha-Berchem.

Halle

De Don Boscowijk in Halle is door de stad als pilootwijk aangeduid voor een klimaatadaptieve inrichting. De aanpak moet model staan voor andere wijken in Halle. De stad wil heel uitdrukkelijk inzetten op de betrokkenheid van burgers, en de semipublieke en private ruimte kunnen mee ingezet worden om de doelstellingen te bereiken.

Wevelgem

De Posthoorn in Wevelgem is een verkaveling bestaande uit drie deelwijken die in verschillende periodes werden gerealiseerd, van de jaren ’60 tot ’90. De wijk is een subcentrum van Wevelgem, met een eigen school en parochiezaal, gelegen langs de steenweg, op fietsafstand van het station. De gemeente wil inzetten op een groene fietsverbinding naar het centrum, op ontharding en vergroening van de straten, de renovatie van speelpleintjes, op meer ontmoeting, buurtgerichte zorg en brede scholen.

Mol

De wijk Bosveld-Kerkelanden in Mol is een sociale woonwijk uit de jaren ’70 met een belangrijke erfgoedwaarde. De wijk is ontwikkeld volgens het Radburn-principe, waarbij de voorgevels van de woningen en de toegang voor voetgangers zich langs gemeenschappelijke groenzones bevinden, terwijl de straten de garages ontsluiten. De gemeente Mol wil op zoek naar een onderhoudsvriendelijke en klimaatadaptieve inrichting, waarin bewoners zich ook kunnen engageren, maar zonder in te boeten op het karakter en de erfgoedwaarde van de wijk. De wijk biedt ook kansen voor een meer duurzame mobiliteit.

Tessenderlo

Het marktplein in Tessenderlo vormt het bruisende hart van de gemeente, maar heeft te kampen met een te hoge verkeers- en parkeerdruk. De gemeente heeft de ambitie om van de markt een klimaatadaptieve verblijfs- en ontmoetingsruimte te maken en het plein volledig te herdenken als een ‘leefplein’, dat een belangrijke schakel zal vormen in het grotere wandel-, fiets- en groennetwerk van de gemeente. De heraanleg van de markt past ook binnen de ambitie om het centrum autoluw te maken, en de gemeente werkt parallel ook aan een fietsbeleidsplan en een parkeerplan.

Huldenberg

Huldenberg heeft de ambitie om van de dorpskern van Ottenburg het mooiste dorp in Vlaanderen te maken, door de leefkwaliteit in het dorp te vergroten en de publieke ruimte anders in te richten. De speerpunten daarbij zijn: meer plaats voor fietser en voetganger, ontharding, vergroening en het inrichten van speel- en ontmoetingsplekken om de sociale cohesie te bevorderen. Uniek aan dit project is dat het ontstaan is uit een burgerinitiatief. Als kleine dorpskern die te kampen heeft met veel verkeer, gelegen in een groene, maar relatief auto-afhankelijke omgeving, is het ook representatief voor andere dorpen in Vlaanderen: hoe kan kernversterking hand in hand gaan met een modal shift en meer actieve mobiliteit, én met het bewaren van de openheid en het groen?

Het leertraject Leefbuurten gaat van start met deze zeven buurten. Elke gemeente wordt ondersteund door een projectregisseur – werkzaam bij het Team Vlaams Bouwmeester – en door externe deskundigen voor mobiliteit, landschap en participatie. Samen werken ze aan een gedragen projectdefinitie en een programma van eisen op maat van elke buurt. Vervolgens zullen de lokale besturen ook begeleid worden bij de selectieprocedure voor het aanstellen van de ontwerpteams die concrete ontwerpvoorstellen voor de Leefbuurten uitwerken.

De jury Leefbuurten was samengesteld met vertegenwoordigers van de verschillende partners: het Team Vlaams Bouwmeester, Fietsberaad Vlaanderen, het Agentschap Binnenlands Bestuur, het Departement Mobiliteit en Openbare Werken, het Departement Omgeving, het Agentschap Natuur en Bos, Infopunt Publieke Ruimte en de drie betrokken externe deskundigen. Vertegenwoordigers van de kabinetten van minister Somers, minister Jambon en minister Demir namen deel aan de selectie als waarnemend lid.

Als projectregisseur ‘Leefbuurten’ sta je in voor de projectregie, zowel van het overkoepelende traject als van de individuele projecten van de lokale besturen. Je zorgt voor de coördinatie en de vlotte vooruitgang op beide niveaus, zowel op inhoudelijk als op administratief vlak. Je bent coördinator van het leertraject en staat in voor de communicatie rond ‘Leefbuurten’. Je zal tewerkgesteld worden bij het Team Vlaams Bouwmeester. Je krijgt een contract van bepaalde duur (2 jaar).

Leefbuurten is een gezamenlijk traject van de ministers Jambon, Somers en Demir, het Agentschap Binnenlands Bestuur - team Stedenbeleid en het departement Kanselarij en Buitenlandse Zaken - Team Vlaams Bouwmeester. Binnen dit traject willen deze partners een aantal steden en gemeenten – tussen de 5 en de 10 projecten – ondersteunen bij het ontwerp van een ‘Leefbuurt’.

Leefbuurten zijn levendige, klimaatrobuuste en autoluwe buurten waar het aangenaam wandelen, fietsen én wonen is. De inrichting van het publieke domein in Leefbuurten draagt bij aan de evolutie naar veilige, gezonde, sociale en duurzame gemeenten door de verkeersfunctie te overstijgen en ruimte te bieden voor de vele noden en claims waar onze straten mee geconfronteerd worden. Het zijn aangename verblijfsplekken op maat van jong en oud. De inrichting ervan biedt ruimte voor ontmoeting en activiteit, natuur en groen, water en bomen die de zomerse hitte en droogte kunnen temperen, gezonde lucht en stille plekken.

Leefbuurten omvatten drie belangrijke uitdagingen: het creëren van een aantrekkelijke en gezonde leefomgeving met ruimte voor ontmoeting en toe-eigening, een autoluwe buurt die uitnodigt tot wandelen en fietsen en een klimaatadaptieve inrichting van het openbaar domein met meer ruimte voor groen en water.

Als projectregisseur ‘Leefbuurten’ maak je deel uit van het Team Vlaams Bouwmeester. De missie van het bouwmeesterschap is ‘het bevorderen van de architectuurkwaliteit van de gebouwde omgeving, opgevat als een synthese van kwaliteiten op het vlak van stedenbouwkundige omgeving, gebruik en beleving, beeldwaarde, bouwtechniek, energie- en kostenbeheer, integrale toegankelijkheid, enz.’

Deze inzet wordt geconcretiseerd in de begeleiding van opdrachtgevers bij publieke en publiek-private projecten op het vlak van het ontwerpen en realiseren van gebouwen, publieke ruimte, landschap en infrastructuur.’

Vlaanderen ligt bezaaid met sociale verkavelingen uit de jaren 1960 die dringend aan vernieuwing toe zijn. Sommige hebben de kwaliteiten van een tuinwijk. Door slimme verdichting kun je ze ontwikkelen tot ‘natuur-inclusieve’ stadswijken. In A+ 288 lees je hoe Sociale huisvestingsmaatschappij Woonpunt Schelde-Rupel dit aanpakt met de Open Oproep voor de Schrijverswijk in Zwijndrecht. 

Glenn Lyppens bespreekt in zijn tekst ‘Meer tuin meer wijk’ de verschillende voorstellen van BAS - Dirk Jaspaert / Bulk Architecten / Buur Bureau voor Urbanisme (laureaat), Architectenbureau Bart Dehaene / Collectief Noord / Denc!-Studio / Lama Landscape Architects en Dierendonckblancke Architecten / L.u.s.t. Architecten. 

Vlaams minister Bart Somers, het Team Vlaams Bouwmeester, Fietsberaad Vlaanderen en het Agentschap Binnenlands Bestuur lanceren een projectoproep aan alle steden en gemeenten. We willen lokale overheden ondersteunen bij de inrichting van kwaliteitsvolle publieke ruimte in woonbuurten: een aangenamer, gezonder en klimaatrobuust openbaar domein met meer plaats voor duurzame mobiliteit. Doel is niet alleen de realisatie van een aantal grensverleggende projecten, maar ook de ontwikkeling van inzichten en werkwijzen waar alle lokale besturen straks mee aan de slag kunnen. 

De voorbije maanden hebben velen de eigen buurt herontdekt. Door meer thuis te werken en minder te reizen, werden we ons allemaal beter bewust van het belang van een kwaliteitsvol, gevarieerd ingericht publiek domein in onze woonomgeving, met ruimte voor een dagelijkse wandeling of fietstocht. De klimaatverandering, met frequentere hittegolven en periodes van droogte of felle regenval, kan dat bewustzijn alleen maar versterken. Ze vergt actieve ingrepen in het openbare domein: ontharding met het oog op waterinfiltratie, het aanplanten van bomen die beschutting bieden tegen direct zonlicht enz.

Er valt duidelijk heel wat winst te boeken door al deze uitdagingen sàmen en geïntegreerd aan te pakken. Maar hoe vertaalt zich dat in concrete ontwerpen? Hoe kunnen ruimtelijke ingrepen mensen stimuleren om te wandelen of de fiets te nemen? Hoe brengen we dat samen met de opgave van ontharding en waterbuffering? Burgemeesters, schepenen en ambtenaren zijn op zoek naar verbeeldingskracht.

Het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen initieerden daarom verkennend onderzoek rond het concept ‘Leefbuurten’. Leefbuurten zijn levendige, klimaatrobuuste en autoluwe buurten waar het aangenaam wandelen, fietsen én wonen is. De inrichting van het publieke domein in Leefbuurten draagt bij aan de evolutie naar veilige, gezonde, sociale en duurzame gemeenten door de verkeersfunctie te overstijgen en ruimte te bieden voor een meer gevarieerde invulling van de publieke ruimte.

Via deze oproep zet minister Somers zijn schouders onder dit project. Hij wil Vlaamse steden en gemeenten in Vlaanderen aanmoedigen om ambitieuze, voorbeeldige projecten te realiseren, die op hun beurt inspirerend kunnen werken voor alle andere Vlaamse lokale besturen. Bedoeling is vijf à tien steden en gemeenten te ondersteunen bij de uitwerking van een kwaliteitsvol ontwerp voor een Leefbuurt. De geselecteerde steden en gemeenten kunnen rekenen op intensieve begeleiding en de benodigde expertise, onder meer op het vlak van mobiliteit, vergroening, participatie, projectregie etc. Ze krijgen ook een subsidie voor de vergoeding van de ontwerpvoorstellen.

Via de begeleiding van grensverleggende projecten willen minister Somers, het Team Vlaams Bouwmeester, het Agentschap Binnenlands Bestuur en Fietsberaad Vlaanderen niet enkel inspirerende voorbeelden helpen realiseren, maar ook detecteren waar de hefbomen of drempels zitten om tot innovatie te komen, en hieruit lessen trekken voor toekomstig beleid.

Met de projectoproep Leefbuurten willen minister Bart Somers, het Team Vlaams Bouwmeester, het Agentschap Binnenlands Bestuur en Fietsberaad Vlaanderen lokale overheden ondersteunen bij de inrichting van kwaliteitsvolle publieke ruimte in woonbuurten. Op 22 maart organiseren we een webinar met informatie over de projectoproep en inspirerende presentaties door de auteurs van het verkennend onderzoek en andere deskundigen. 

Het webinar

Het programma

Het webinar start om 13u30, het einde is voorzien rond 15u20.

Welkom

Vlaams minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers

Voorstelling projectoproep

Julie Mabilde (Team Vlaams Bouwmeester)

Voorstelling verkennend onderzoek en brochure

Stefan Bendiks, architect-stedenbouwkundige, medeoprichter Artgineering

Drie deskundigen aan het woord over Leefbuurten en inspirerende praktijken

• Kris Peeters – zelfstandig mobiliteitsconsulent en lector aan Hogeschool PXL Hasselt
• Pieter Foré – landschapsontwerper, medeoprichter Forest en lector HoGent
• Karolien Van Dyck – adviseur participatie bij Common Ground

Slotwoord

Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs

Met de Projectoproep Verkavelingswijken in transformatie willen het Departement Omgeving en het Team Vlaams Bouwmeester steden en gemeenten ondersteunen bij de kwaliteitsvolle transformatie van goed gelegen verkavelingswijken. Uit de kandidaturen selecteerden we zes lokale besturen, die ondersteund zullen worden door het regieteam. 

In het najaar van 2020 lanceerden we een oproep aan lokale besturen om zich te melden met concrete cases van goed ontsloten 20ste-eeuwse woonwijken waar de generatiewissel zich laat voelen en waar een bijkomende woonopgave aan de orde is. We zochten naar typische laagbouwwijken uit de jaren 1960-70-80, gekenmerkt door een geringe dichtheid en vrijstaande of halfopen bebouwing, gelegen op groeilocaties nabij een dorp of stad.

Samen met het regieteam, bestaande uit Voorland, 51N4E, Tussengoed en UHasselt, selecteerden we zes verkavelingswijken waar de potentie voor transformatie onderzocht zal worden, en de te betrekken actoren, de in te zetten strategieën, instrumenten en aanpak in beeld zullen worden gebracht.

De geselecteerde wijken zijn:

• wijk Kroonhove in Oostkamp
• wijk Groenpark in Roeselare
• wijkontwikkeling rond twee knooppunten in Wondelgem, Gent
• wijk Groeneweg in Ninove
• wijk Ravenstein in Tervuren
• wijk Betsveld in Landen

Meer info over de geselecteerde wijken is te vinden op de projectsite.

In een tweede fase (vanaf 2022) krijgen drie van deze projecten ook verdere ondersteuning én begeleiding op maat door een eigen ontwerpteam. De transformatiestrategie wordt in deze fase verder uitgewerkt met het oog op uitvoering. 

We voorzien ook een gezamenlijk leertraject. De inzichten zullen worden gedeeld met alle lokale besturen en andere geïnteresseerden. 

Het Departement Omgeving en het Team Vlaams Bouwmeester starten een leer- en transformatieprogramma op voor verkavelingswijken die geconfronteerd worden met een bijkomende woonopgave en verdichting. Het team van Voorland, UHasselt, 51n4e en Tussengoed is aangesteld om ons te ondersteunen bij het onderzoeken, analyseren en begeleiden van de concrete projecten en het overkoepelende leertraject.  

Context

Verspreid wonen verslindt ruimte, vreet energie en is een belangrijke oorzaak van ons mobiliteitsprobleem. De ‘verkaveling’ kennen we als een typisch product van onze weinig zorgvuldige omgang met de beperkt beschikbare ruimte. Toch zijn er in Vlaanderen heel wat 20ste-eeuwse verkavelingswijken te vinden op locaties die goed ontsloten zijn via openbaar vervoer, of die op wandel- en fietsafstand gelegen zijn van een dorps- of stadscentrum, en waar ruimte is voor bijkomende woningen binnen het bestaande bebouwde areaal.

Met het traject Verkavelingswijken willen we steden en gemeenten gedurende een periode van vier jaar ondersteunen bij de transformatie van dergelijke wijken, en de gedetecteerde leerpunten delen met lokale besturen en intern laten doorwerken in het Departement Omgeving en het Team Vlaams Bouwmeester. Het doel van het traject is om vanuit concrete voorbeeldprojecten inzichten te verwerven en deze toegankelijk te maken.

Rol van het regieteam

Het Departement Omgeving en het Team Vlaams Bouwmeester schreven een opdracht uit voor de aanstelling van een regieteam om ons te ondersteunen bij het onderzoeken, analyseren en begeleiden van de concrete projecten en het overkoepelende leertraject. Op onze oproep reageerden heel wat sterke kandidaten. Uit de evaluatie van de offertes kwam het team van Voorland, UHasselt, 51n4e en Tussengoed als meest geschikte kandidaat voor deze opdracht naar voren.

In een eerste fase (2021) zal dit team de zes weerhouden projecten analyseren, de haalbaarheid van de transformatie onderzoeken en de potenties, de te betrekken actoren en de mogelijk in te zetten strategieën, instrumenten en aanpak in kaart brengen.

In de tweede fase (2022 tot medio 2024) krijgen drie van de zes projecten ook verdere ondersteuning én begeleiding op maat, door de aanstelling van een ontwerpteam per project. Dit ontwerpteam zal, in samenwerking met het regieteam, de transformatiestrategie verder uitwerken richting uitvoering door middel van ontwerp, verfijning van in te zetten instrumenten, uitwerking van de financiële en juridische aanpak, het betrekken van actoren en het opstarten van eventuele quick wins. Tijdens deze fase neemt het regieteam tevens de projectregie op van het overkoepelende traject en detecteert en bundelt het de diverse leerpunten in een eindrapport en een inspirerende brochure.

Fietsberaad Vlaanderen en het Team Vlaams Bouwmeester delen de ambitie om de publieke ruimte in woonbuurten beter in te richten, zodat die buurten wandel- en fietsvriendelijker worden, gezonder en aangenamer om in te verblijven, mét meer ruimte voor groen en water. Onder de noemer Leefbuurten lanceerden we, hierin ondersteund door Artgineering en VUB Cosmopolis, een onderzoekstraject, dat zijn neerslag vond in een inspirerende brochure.

Tijdens de periode van lockdown als gevolg van de coronacrisis hebben velen hun eigen buurt op een bijzondere manier herontdekt. De afwezigheid van gemotoriseerd verkeer had veel positieve effecten: minder geluidshinder en een betere luchtkwaliteit, meer bewegingsruimte voor voetgangers en fietsers. Buurten met veel groen werden sterker gewaardeerd dan andere. Het inzicht groeide dat een kwalitatieve, gevarieerde inrichting van het publieke domein, met meer ruimte voor een dagelijkse wandeling of fietstocht, een belangrijke rol speelt bij het realiseren van de modal shift naar minder gemotoriseerd verkeer. Ook de steeds frequentere droogteperiodes en hittegolven maken de bevolking bewuster van de nood aan voldoende waterinfiltratie en bomen die beschutting bieden tegen direct zonlicht. Een aangename verblijfsruimte met meer groen en beschutting gaat samen met meer ruimte voor actieve mobiliteit.

Burgemeesters, schepenen en ambtenaren zijn op zoek naar overtuigende argumenten en verbeeldingskracht. Het concept van de 15-minutenwijk speelt daar goed op in: winkels, scholen, ontspanningsmogelijkheden,… alles ligt binnen het bereik van een kwartiertje fietsen, in aangename buurten. Buurten vol leven. De maatregelen die daarvoor nodig zijn, stimuleren mensen ook om te wandelen of de fiets te nemen.

De Vlaamse herstelmaatregelen voor de coronacrisis gaan in op dit sterke concept. Terecht, want in veel Vlaamse gemeenten liggen alle diensten op fietsafstand, vaak is het niet meer dan een kwartiertje fietsen naar de volgende dorpskern. De nabijheid blijft, de bereikbaarheid verandert én de beleving van de omgeving wordt rijker. Deze filosofie is ook toegepast in het traject ‘Leefbuurten’, dat nog voor de coronacrisis werd afgerond. 

Leefbuurten zijn levendige, klimaatrobuuste en autoluwe buurten waar het aangenaam wandelen, fietsen én wonen is. De inrichting van het publieke domein in Leefbuurten draagt bij aan de evolutie naar veilige, gezonde, sociale en duurzame gemeenten door de verkeersfunctie te overstijgen en ruimte te bieden voor de vele noden en claims waar onze straten het voorwerp van zijn. Het zijn aangename verblijfsplekken op maat van jong en oud. De inrichting ervan biedt ruimte voor ontmoeting en activiteit, natuur en groen, water en bomen die de zomerse hitte en droogte kunnen temperen, gezonde lucht en stille plekken. Fietsen en wandelen zijn er vanzelfsprekend. De auto is er niet dominant aanwezig.

Fietsberaad Vlaanderen en het Team Vlaams Bouwmeester sloegen de handen in elkaar om de kansen van deze moeilijke opgave beter in beeld te brengen. In een traject van drie workshops betrokken we verschillende steden en gemeenten, die concrete kwesties voorlegden aan een team van experts. In elk van deze workshops bespraken we samen de uitdagingen en kansen om van een gewone wijk een echte Leefbuurt te maken. Telkens gingen we op zoek naar positieve overtuigings- en verbeeldingskracht. Hoe kunnen we beter inzicht geven in de positieve effecten van soms gecontesteerde maatregelen? Wat is nodig om bewoners mee te krijgen? Kan dat door als beleidsmaker of adviseur duidelijk te zijn over het waarom? Kunnen inspirerende voorbeelden helpen om met lef een Leefbuurt te realiseren?

In het traject ‘Leefbuurten’ zetten het Team Vlaams Bouwmeester en Fietsberaad Vlaanderen een unieke samenwerking op. Met ondersteuning van Artgineering en de Vrije Universiteit Brussel gingen we op zoek naar inspirerende voorbeelden, concrete bouwstenen voor de aanpak én heldere ontwerpprincipes. Die werden allemaal gebundeld in deze brochure.

Elk jaar reikt Infopunt Publieke Ruimte een onderscheiding uit aan de ‘beste’ openbare ruimte van Vlaanderen en Brussel. De Prijs Publieke Ruimte is een erkenning voor goed opdrachtgeverschap en voor een kwaliteitsvol ontwerp en vakkundige uitvoering van het project. Voor de tweede maal in drie jaar ging de prijs naar een project dat tot stand kwam via de Open Oproep: het masterplan voor de Antwerpse Scheldekaaien (OO 1119).

Tijdens een live streaming van het Congres en Forum Publieke Ruimte op 9 juni mochten Antwerps schepen van stadsontwikkeling Annick De Ridder en gedelegeerd bestuurder Chris Danckaerts van De Vlaamse Waterweg de onderscheiding in ontvangst nemen voor de herinrichting van de Scheldekaaien. Het masterplan, opgemaakt door WIT architecten bv-bvba, Proap Estudos e Projectos de Arquitectura Paisagis, d-recta en IDROESE Infrastrutture Spa, legde de krijtlijnen vast voor de heraanleg van de Scheldekaaien, vanaf het Eilandje in het noorden tot Blue Gate Antwerp in het zuiden van de stad. Aan de ene kant wil het over een lengte van zeven kilometer een Stad aan de Stroom realiseren, met een nieuwe openbare ruimte die de band tussen rivier en stad in ere herstelt. Aan de andere kant moet het Sigmaplan worden uitgevoerd om de stad te beschermen tegen datzelfde water met een nieuwe, hogere en ononderbroken waterkering. De waterkering verdeelt het kaaigebied in een droge stadszijde en een overstroombare rivierzijde. Het gebied Sint-Andries en Zuid is een van de deelgebieden van het masterplan Scheldekaaien. 

In 2018 ging de Prijs Publieke Ruimte ook al naar een Open Oproep project. De stad Mechelen ontving toen de Prijs voor het project ‘Mechelen Centrumas’.

In het dertienjarige bestaan van de Prijs Publieke Ruimte is De Vlaamse Waterweg de eerste opdrachtgever die de onderscheiding twee jaar op rij wint. In 2019 kreeg de Vlaamse Waterweg de Prijs, samen met de stad Kortrijk, voor de Oude Leieboorden Kortrijk.

Het stadsbestuur van Tienen is op zoek naar een multidisciplinair team met kennis van en ervaring met architectuur, stedenbouw, herbestemming en projectorganisatie om een masterplan te ontwikkelen voor de organisatie en huisvesting van alle stads- en OCMW-diensten, op vier strategische sites in het stadshart van Tienen. 

De stad Vilvoorde wenst de Portaels-site, het bouwblok naast de Onze-Lieve-Vrouw van Goede Hoop kerk (waar momenteel Lidl, C&A en het administratief centrum Portaels gehuisvest zijn) en zijn directe omgeving, te transformeren tot een multifunctionele, gemengde, bruisende en aangename stedelijke plek aan de rand van het centrum, die ruimtelijk en functioneel verbonden is met haar omgeving. Lidl en de stad, de eigenaars van het grootste deel van het bouwblok, zijn samen op zoek naar een ontwerpteam voor de opmaak van een stedenbouwkundige visie en ruimtelijk masterplan voor deze strategisch gelegen site.

Het Departement Omgeving wil in samenwerking met het Team Vlaams Bouwmeester en het Vlaams Energieagentschap lokale besturen en publieke opdrachtgevers ondersteunen bij  renovatie- en vernieuwbouwprojecten op bouwblok- of wijkniveau. De projecten moeten diverse renovatie- en klimaatmaatregelen aan elkaar koppelen.

Door de klimaatverandering worden woonwijken met heel wat nieuwe uitdagingen geconfronteerd. Ze vergen een aangepast ontwerp van de woongebouwen (compacter, beter geïsoleerd, energiezuiniger en beter bestand tegen hitte), een aanpassing van het energieconcept (minder en efficiënter verbruik, meer hernieuwbare energie) en een aanpassing van de publieke ruimte (meer ruimte voor waterbuffering en groen met het oog op klimaatadaptatie en het temperen van de mobiliteitsbehoefte).

Het concept ‘klimaatwijk’ speelt in op twee langetermijnambities van de Vlaamse overheid: de energietransitie enerzijds en kwaliteitsvolle kernversterking en verdichting anderzijds.

We bieden specifieke expertise aan op vlak van ontwerp, energie, juridische, financiële en vastgoedkundige aspecten om tot de opmaak van een duurzame ontwikkelingsstrategie voor een wijk te komen.

De oproep is gericht aan publieke opdrachtgevers (of publiek-private opdrachtgevers met een overwicht van de publieke partner) die over voldoende hefbomen beschikken voor de renovatie van een bouwblok of wijk. Het moet hun intentie zijn om te verdichten of de ruimtelijke organisatie van de wijk te verbeteren, te werken aan een klimaatbestendige publieke ruimte en in te zetten op energieproductie op wijkniveau.

Meer informatie over de projecten die in aanmerking komen, de selectiecriteria en een link naar het invulformulier vindt u op deze website.

De gemeente Aartselaar wil een socioculturele campus uitbouwen op de site naast de Sint-Leonarduskerk. Zij zoekt een multidisciplinair ontwerpteam met kennis en ervaring in architectuur, stedenbouw, herbestemming en projectorganisatie voor de opmaak van een visie voor de site en de omgeving.

Perspective Brussels en het Departement Omgeving lanceren een gezamenlijke opdracht voor de ontwikkeling van het planologische kader voor de Defensie-site en de cluster begraafplaatsen gelegen langs de Everestraat. De Brusselse Bouwmeester en de Vlaamse Bouwmeester adviseren het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Vlaams Gewest bij de aanstelling van een multidisciplinair en tweetalig team.

De veelzijdige Defensie-site, 90 ha groot en gelegen in het oosten van Brussel, staat in het middelpunt van de belangstelling. Omdat het NAVO-hoofdkwartier naar de overkant van de Leopold III-laan is verhuisd en Defensie een nieuw, compacter hoofdkwartier op de hoek van het terrein zal bouwen, wordt een enorm deel van de site vrijgemaakt. Een kans om een nieuwe gemengde wijk, een metropolitaan landschapspark en een ecologische corridor met een bos van minimum 20 ha te ontwikkelen. Diverse voorbereidende studies en onderzoeken zijn reeds uitgevoerd. De twee gewesten, Brussel en Vlaanderen, wensen nu het planologisch kader voor deze stedelijke ontwikkeling te verankeren.

De opdracht kent verschillende uitdagingen: de grootschaligheid van het studiegebied, de intergewestelijke multi-actorenaanpak en de ontoegankelijkheid van dit randstedelijk gebied. Het team zal dus blijk moeten geven van een innovatieve benadering om dit stadsdeel om te vormen tot een eigentijdse articulatie tussen stad en landschap.

Het Departement Strategie van Perspective Brussels lanceert daarom een gezamenlijke opdracht met het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid voor de opmaak van een GRUP (Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan) en een RPA (Richtplan van Aanleg) voor de Defensie-site en de cluster begraafplaatsen gelegen langs de Everestraat. Deze studie omvat ook ontwerpend onderzoek en het MER-onderzoek (milieueffectenrapport).

De opdracht bestaat uit 3 luiken:

• Luik 1: startnota, scoping-nota en globale strategische visie
• Luik 2: RPA en GRUP
• Luik 3: Ontwerpmatig advies, doorheen het hele proces

Luik 1 is een vast gedeelte tegen globale prijs. Luiken 2 en 3 zijn voorwaardelijke delen tegen prijslijst.

De site ligt deels op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en deels in het Vlaams Gewest. De op te maken plandocumenten streven qua visie naar synergie en samenwerking tussen beide gewesten en zullen wat de vorm betreft het planologisch kader en de stedenbouwwetgeving van elk van de gewesten respecteren.

De twee gewesten zijn daarom op zoek naar een multidisciplinair en tweetalig team (architect-stedenbouwkundige, landschapsarchitect, deskundige ecologie, mobiliteitsdeskundige, MER-deskundige), dat verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van het planologisch kader.

Ereloon
De erelonen voor de opdracht worden vastgelegd op 300.000 euro excl. BTW.

Vergoeding
12.000 euro voor elk van de 3 à 5 teams die worden uitgenodigd om een offerte in te dienen en een regelmatige offerte indient die minimum 50% van de punten haalt. Voor de laureaat wordt dit bedrag beschouwd als een voorschot op het ereloon.

De Brusselse Bouwmeester en de Vlaamse Bouwmeester begeleiden dit project en maken deel uit van de adviescommissie voor de selectie en de gunning.

Op 5 november vond in het Atelier Bouwmeester een publieksavond plaats naar aanleiding van het onderzoek ‘Plaatsen van solidariteit in de publieke ruimte’, waarvoor Ruimteveldwerk en LAVA i.s.m. Vluchtelingenwerk Vlaanderen het Bouwmeester Label ontving. Herbekijk de volledige SmallTalk.

Het Platform Kunst in Opdracht wil de elementen in kaart brengen die met betrekking tot de materie ‘Kunst in Opdracht in de publieke ruimte’ een rol spelen in:

• het culturele veld,
• het veld van lokale overheden en opdrachtgevers,
• het veld van actoren die zich professioneel manifesteren in de publieke ruimte.

 In het kader daarvan wordt in samenwerking met IDEA Consult een landelijke bevraging gelanceerd.

Wat wordt onderzocht en waarom?

Het onderzoek focust op de actoren, initiatieven en instrumenten die eigen zijn aan een traject ‘Kunst in Opdracht in de publieke ruimte’. Het doel is om in de toekomst, potentiële opdrachtgevers buiten de kunstensector beter te kunnen begeleiden bij kunstopdrachten in de publieke ruimte.

Heeft u ervaring met kunst in opdracht in de publieke ruimte?

Indien u of uw organisatie in de afgelopen 15 jaar betrokken was bij de realisatie van kunstopdrachten in de publieke ruimte (als opdrachtgever, projectmanager, artistiek deskundige, ontwerper, …), kunt u zeker bijdragen aan dit onderzoek. Neem deel aan de online bevraging.

De bevraging duurt ongeveer 10 minuten en de gegevens worden anoniem verwerkt.

De mensen achter het Bouwmeesterlabel 019, die de actuele problematiek rond ‘transmigratie’ als aanknopingspunt nemen om op zoek te gaan naar een ruimtelijk concept voor plaatsen van solidariteit in de publieke ruimte, nemen op zondag 28 juli deel aan een activiteit van de Pre-Triënnale Brugge. Pieter Meuwissen van LAVA architecten is één van de drie gastsprekers in een gesprek rond solidariteit, en Ruimteveldwerk gaat in dialoog met kunstenaar Filip Berte, die een tijdelijke artistieke interventie zal doen in het Godshuis St. Jozef. 

„Het ‘Betonrapport van de Vlaamse Gemeenten en Provincies’ opgemaakt door Natuurpunt is een sterk staaltje van beleidsondersteunend werk gebaseerd op onderzoek en verwerking van nauwkeurig verzamelde data. Het rapport brengt de diagnose precies in kaart en toont onderbouwd aan op welke wijze het ruimtebeslag, de verharding, de dagelijkse inname van open ruimteen de leefdichtheid de laatste decenna zijn geëvolueerd. Zo is de leefdichteid Vlaanderen verder blijven verdunnen van 36 inwoners per hectare ruimtebeslag in 1985 naar nog slechts 25 inwoners per hectare ruimtebeslag in 2015.

Naast die diagnose draagt het rapport ook de juiste oplossingen aan: niet bouwen in groen, in overstromingsgebied of in plaatsen die qua openbaar vervoer slecht ontsloten zijn, verdicht en mik op compacte dorpen en steden, schrap overbodige bouwgronden, zorg voor betaalbaar wonen op goede plaatsen. Tenslotte onderlijnt het rapport terecht het belang en de mogelijke impact van de lokale besturen wat betreft het al dan niet slagen van de nodige transities. Het einddoel is het uiteindelijk doen krimpen van ons ruimtebeslag, het doen stijgen van de leefdichtheid en het resoluut bijmaken van meer echter natuur.”

 Leo Van Broeck, Vlaams Bouwmeester

Over het betonrapport

Betonrapport van de Vlaamse gemeenten en provincies. Een studie van Natuurpunt vzw (27 augustus 2018)

In Vlaanderen verdwijnt er elke dag 6 hectare open ruimte onder het beton. In geen enkele Europese regio wordt zo kwis-tig met open ruimte omge-sprongen. Dat dreigt onze regio onleefbaar te maken: met veel fileleed, torenhoge infrastruc-tuurkosten, een ongezonde leefomgeving en versnipperde natuur tot gevolg. De Vlaamse regering heeft dan ook terecht gekozen voor een betonstop: geen bijkomende inname meer van landbouwgrond en natuur. Maar hoewel de ambitie op Vlaams niveau is gesteld, ligt de realisatie ervan op een totaal ander niveau: in handen van  lokale besturen. Zij zullen de betonstop moeten realiseren. Elk gemeentebestuur zal de komende legislatuur inspan-ningen moeten leveren. Met dit rapport wil Natuurpunt de ge-meenten een leidraad bieden om hun eigen betonstop waar te maken.

Belangrijkste conclusies uit het betonrapport

• De afgelopen jaren is de bewoning in Vlaanderen verder verdund. Het aantal inwoners per bebouwde oppervlakte daalde van 36 naar 25 inwoners per hectare. In plaats van efficiënter, wordt kwistiger met open ruimte omgesprongen.
• Geen enkele stad draait zo snel aan de betonmolen als Hoogstraten: per week ging er meer dan een halve hectare open ruimte op de schop, en dat tien jaar lang. In slechts een minderheid van de Vlaamse gemeenten wordt efficiënt omgesprongen met open ruimte.
• Toch ligt de sleutel tot de betonstop bij de gemeenten. Zij moeten die waarmaken. De belangrijkste stap daarin is het schrappen van overtollige bouwgronden: ca. 57.500 ha verdeeld over heel Vlaanderen. Maar de Vlaamse overheid moet de financiering ervoor nog opzetten.

De initiatiefnemers van de Pilootprojecten Kunst in Opdracht (Kunstcel- Departement CJM, Kunstenpunt, Team Vlaams Bouwmeester)organiseren samen met Netwerk Aalst een masterclass op 14 juni rond visievorming voor kunst in de publieke ruimte, de meerwaarde van domeinoverschrijdend werken en samenwerken binnen de stad en met artistieke partners.

Op dinsdag 13 maart 2018 werd tijdens het jaarlijkse Congres Publieke Ruimte in het ICC Gent de Prijs Publieke Ruimte uitgereikt. De onderscheiding ging dit jaar naar de Stad Mechelen voor de herinrichting van de centrale as ‘Mechelen Boulevard Leeft!’. De verbinding tussen Vijfhoek en Grote Markt is een echte wandelboulevard met gezellige pleintjes en veel aandacht voor groen, water, spelelementen en fietsvoorzieningen. Mechelen mag prat gaan op de mooiste winkelstraat van het land en de jury noemt de stad een voorbeeld voor andere steden. Het ontwerp van de vernieuwde winkelomgeving is het werk van het consortium Maxwan – Antea Group dat werd geselecteerd via de Open Oproep procedure.

De Prijs Publieke Ruimte wordt sinds 2008 uitgereikt door Infopunt Publieke Ruimte, het kenniscentrum van de Voetgangersbeweging dat ijvert voor meer kwaliteit in de openbare ruimte. Met de prijs beloont de organisatie goed opdrachtgeverschap en pleit ze voor  aangename, veilige en duurzame publieke ruimten op mensenmaat. Infopunt Publieke Ruimte vertegenwoordigt 45 Vlaamse gemeentebesturen, twaalf Vlaamse overheidsinstellingen en beroepsfederaties en negentig ondernemingen en organisaties die actief zijn op vlak van openbare ruimte. Naast Mechelen waren de genomineerden dit jaar de stad Antwerpen (tijdelijke inrichting Moorkensplein, Borgerhout), de stad Leuven (Dijledelta en Sluispark), de stad Kortrijk (herinrichting voorplein Textuurmuseum) en de gemeente Zwalm (herinrichting dorpskern Roborst).

Systematische en consequente aanpak

Mechelen werd in het verleden reeds meermaals genomineerd met de heraanleg van de Korenmarkt, de Katelijnestraat en vorig jaar nog met de Rik Wouterstuin. In 2017 won de stad ook de Publieksprijs Publieke Ruimte, waarvoor burgers online kunnen stemmen. Dit jaar heeft burgemeester Somers de hoofdvogel beet. Volgens juryvoorzitter Jan Vilain zat dit er aan te komen. “Mechelen heeft een systematische en consequente aanpak gevonden voor zijn openbare ruimte die de rust, sereniteit en samenhang in de stad bevordert. De stelselmatige vernieuwing van de publieke ruimte duidt op een gezonde stedelijke dynamiek.”

Antwoord op onlineshoppen

Mechelen maakt zijn historische vlieten opnieuw tastbaar en beleefbaar in het stadsbeeld. Dat ook in een winkelomgeving doen, getuigt volgens de jury van inzicht en durf. Jan Vilain: “Het opnieuw vormgeven van winkelstraten is geen gemakkelijke opgave. Vandaag zien we dat niet langer het aantal parkeerplaatsen centraal staat, maar wel de ruimte voor de voetgangers. Lokale besturen zijn zich ervan bewust dat ze met de inrichting van publieke ruimte weerwerk kunnen bieden aan onlinewinkelen en randstedelijke shoppingcentra. Zonder levendige middenstand bloeden stads- en dorpscentra dood. Een aantrekkelijke winkelomgeving lokt klanten en investeerders. Bovendien is er in een winkelstraat meer plaats voor passanten wanneer de ruimte niet wordt ingenomen door lege geparkeerde auto’s.”

De totaalaanpak van Mechelen is volgens de jury een voorbeeld voor andere steden. Het stadsbestuur ontving een betontegel met de vermelding van de prijs die later in het straatbeeld kan worden geïntegreerd. Het ontwerp van de vernieuwde winkelomgeving is het werk van het consortium Maxwan – Antea Group.