Thema's en onderzoek

In het ontwerpend onderzoekstraject ‘Metro-Polis’ van LABO RUIMTE pakken we twee problemen tegelijk aan: enerzijds de Vlaamse ruimtelijke verrommeling en het verspreide nederzettingenpatroon; anderzijds een onderbenut spoorsysteem en een mobiliteit die nog te veel gericht is op de auto.

In een eerste verkennend onderzoek, uitgevoerd door Xaveer De Geyter Architecten, Sweco Belgium en Floris Alkemade in 2020-2021, brachten we een aantal uitdagingen in kaart en zochten we uit hoe een geïntegreerde reorganisatie kan bijdragen aan een meer duurzame ruimtelijke ordening, een performanter spoorsysteem en een duurzame mobiliteit. De opgave is dubbel: enerzijds is het nodig om het wonen te verdichten in de omgeving van stations; anderzijds kunnen we het spoorsysteem zo organiseren dat het sturend werkt voor gewenste ruimtelijke ontwikkelingen. Door spoor en ruimte tegelijk aan te pakken en als één systeem te bekijken, kunnen we een grote stap zetten naar een meer duurzaam Vlaanderen.

De belangrijkste inzichten uit het verkennend onderzoek zijn gebundeld in een vlugschrift. Het vlugschrift en het uitgebreidere onderzoeksrapport van dit verkennend onderzoek zijn nu beschikbaar.

Metro-Polis deel II

Komend najaar gaat, in vervolg op dit verkennend onderzoek, ook het Ontwerpatelier ‘Metro-Polis II’ van start onder leiding van prof. dr. Maarten Van Acker en prof. dr. Tom Coppens (UAntwerpen).

Na het onderzoek in de Gentse Regio dat werd uitgevoerd door Tractebel, 51N4E, Granstudio, VUB-Cosmopolis en Scelta Mobility gaan we graag in debat over de toekomst. LABO RUIMTE organiseert in de reeks SmallTalk een online gesprek rond de vraag, wat de volgende stappen zijn om aan de slag te gaan met de conclusies uit de studie.

Om inspiratie aan te reiken voor ruimtelijke en mobiliteitskeuzes op lange termijn werden in het onderzoek ‘Gent, transitie in mobiliteit en ruimte’ op de ruime Gentse stadsregio een aantal toekomstscenario’s uitgetest. Met dit ontwerpend onderzoek werden de mogelijkheden van een betere samenhang tussen duurzame mobiliteit en ruimtelijke ambities, polycentriciteit en combimobiliteit, in kaart gebracht. Bart Van Gassen en Tara Op de Beeck van Tractebel brengen een overzicht van de inzichten die dit opleverde.

Uiteraard vormt het LABO RUIMTE onderzoek slechts een opstap naar meer. Daarover gaan we graag met een aantal experts in gesprek. We vragen hen om, elk vanuit hun eigen invalshoek, aan te geven hoe we met de studieresultaten verder kunnen, en wie daarin welke rol kan spelen.

Het onderzoeksteam ziet alvast een aantal aanknopingspunten waar de vervoerregio Gent mee aan de slag zou kunnen, maar hoe ziet Stien Van Rompuy (Sweco) dit? Stien is projectleider voor de vervoerregio Gent.

De stad Gent speelt uiteraard een belangrijke rol in de hele regio. Aan Matthias Blondia vroegen we wat de stad en het team van de Gentse Stadsbouwmeester kunnen betekenen in deze transitie.

Ten slotte leggen we het onderzoek ook voor aan Kobe Boussauw (VUB - Cosmopolis). Kobe was betrokken in de analysefase en kent de regio goed. Aan hem vragen we hoe de methodiek van het ontwerpend onderzoek op deze schaal en dit thema ook in andere regio’s zinvol kan zijn.

Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs sluit de gespreksronde af met een aantal concluderende reflecties.

LABO RUIMTE schreef in het voorjaar van 2019 een opdracht uit voor ontwerpend onderzoek naar het samengaan van duurzame mobiliteit en ruimtelijke ambities in de Gentse stads- en vervoerregio. Onderzoekers van Tractebel, 51N4E, Granstudio, VUB-Cosmopolis en Scelta Mobility bundelden hun inzichten in een eindrapport. 

Dit onderzoek zoekt aansluiting bij de beleidsinitiatieven die de voorbije jaren werden genomen rond zowel mobiliteit als ruimte, en de debatten die hierrond werden gevoerd in de media. De Vlaamse overheid wil namelijk werk maken van een modal shift, een verschuiving naar meer duurzame vervoermiddelen zoals het openbaar vervoer of de fiets, en van een multimodaal vervoerssysteem waarin gebruikers vlot kunnen schakelen tussen verschillende modi. Dat kunnen we alleen wanneer we ook een aantal ruimtelijke ambities mee in het vizier nemen. Het ene kan niet zonder het andere. Openbaar of collectief vervoer is pas performant wanneer een zekere kritische massa aan bewoners wordt bereikt.

Het onderzoeksteam van Tractebel, 51N4E, Granstudio, VUB-Cosmopolis en Scelta Mobility bundelde de inzichten uit het ontwerpend onderzoek in een eindrapport dat verkent wat polycentriciteit en combimobiliteit betekenen in de Gentse stadsregio. Het team ontwikkelde ook een aantal scenario’s voor een betere samenhang tussen ruimtelijke en mobiliteitsontwikkelingen in de toekomst, en formuleerde op basis hiervan een aantal lessen die niet enkel voor de Gentse, maar voor alle vervoerregio’s relevant zijn. 

Terwijl het onderzoek liep, vroegen we aan fotograaf Olmo Peeters om alvast de condities en uitdagingen in beeld te brengen. Hij verkende de drie onderzoeksgebieden waarop ook wordt ingezoomd in het onderzoek. De fotoreportage brengt de vele opgaven in beeld, maar kan net zo goed gelezen worden als een ‘kansenkaart’.

LABO RUIMTE start twee nieuwe onderzoeken. Een eerste onderzoek gaat in op het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Het traject ‘Metro-polis, ruimte voor het spoor’ onderzoekt op welke manier een sneller, efficiënter en frequenter spoorsysteem en een gewenst ruimtelijk knooppuntenbeleid elkaar kunnen ondersteunen.

20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel

In samenwerking met het Brussels Gewest (perspective.brussels en de Brusselse Bouwmeester) wordt een analytisch en prospectief onderzoekstraject opgestart naar de kwaliteitsvolle transformatie van het bebouwde weefsel in het 20ste-eeuwse randgebied van en rond Brussel. Er is een multidisciplinair verkenningsteam aangesteld, samengesteld met onderzoekers van de Université Libre de Bruxelles, Universiteit Gent, UCLouvain, Ecole Nationale Supérieure d’Architecture et de Paysage de Lille, Studio Paola Viganò en Karbon Architecture et Urbanisme. Dit verkenningsteam start in een eerste fase met de opmaak van een diagnose van het ruimtelijk functioneren en de uitdagingen voor dit gebied, inclusief atlas en sleutelkwesties voor verder ontwerpend onderzoek. 

Metro-polis, ruimte voor het spoor

Met ‘Metro-polis, ruimte voor het spoor’ start LABO RUIMTE een scenario-onderzoek op naar de wisselwerking tussen het spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling. Een hernieuwd spoorsysteem zal sterk ondersteunend zijn voor het regionale knooppuntenbeleid en de hiërarchie van deze knooppunten. Het onderzoek legt onder andere de randvoorwaarden en ontwerpmogelijkheden van een Transit Oriented Development voor dergelijke knopen bloot. We onderzoeken – vertrekkende vanuit de bestaande spoorinfrastructuur – op welke manier een sneller, efficiënter en frequenter spoorsysteem en een gewenst ruimtelijk knooppuntenbeleid elkaar ondersteunen. Het onderzoek werd gegund aan het team van Xaveer De Geyter Architects, Sweco en Floris Alkemade. 

LABO RUIMTE (Departement Omgeving en Team Vlaams Bouwmeester) wil een scenario-onderzoek opstarten naar de wisselwerking tussen het spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling rond stations. We onderzoeken – vertrekkende vanuit de bestaande spoorinfrastructuur – op welke manier een sneller, efficiënter en frequenter spoorsysteem en een gewenst ruimtelijk knooppuntenbeleid elkaar ondersteunen.

Aan de hand van een beperkt aantal ruimtelijke scenario’s onderzoeken we hoe gerichte mensen- (en goederen)stromen kunnen worden opgedreven tot een functieniveau dat vergelijkbaar is met een metronet. Dit is een hoogfrequent systeem waarbij de wachttijd tussen twee treinen klein genoeg is om een uurregeling overbodig te maken.

Een vernieuwd spoorsysteem zal sterk ondersteunend zijn voor het regionale knooppuntenbeleid en de hiërarchie van deze knooppunten. Het samenspel tussen beide – een vernieuwd spoorsysteem en regionale knooppuntontwikkeling – staat centraal in de opgave.

Het onderzoek legt onder andere de randvoorwaarden en ontwerpmogelijkheden van een Transit Oriented Development voor dergelijke knopen bloot. Het scenario-onderzoek is inspirerend, overtuigend en dient het perspectief te verbreden door het spoorsysteem en het ruimtelijke knooppuntenmodel op een geïntegreerde manier te onderzoeken.

In LABO MOBILITEIT willen we op de ruime Gentse stadsregio een aantal toekomstscenario’s voor een polycentrische, combi-mobiele stadsregio uittesten. Wat zijn mogelijke scenario’s en principes om in de stadsregio een grotere samenhang tussen ontwikkelingen in mobiliteit (Mobility as a Service / gedeelde mobiliteit) enerzijds en ruimtelijke knooppunten anderzijds te stimuleren? Hoe ontwikkelt de stadsregio een veerkrachtig netwerk waarin vlot geschakeld wordt tussen duurzame en gedeelde vervoersmodi? Hoe koppelen we ruimtelijke ontwikkelings- en verdichtingsvraagstukken aan dit toekomstige mobiliteitsmodel?

LABO RUIMTE is voor deze onderzoeksopdracht op zoek naar een multidisciplinair ontwerp- en onderzoeksteam. 

De resultaten van de studie ‘De Lage Landen 2020–2100’ zijn beschikbaar. Het onderzoek werd gevoerd door het Nederlandse ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het Vlaamse departement Omgeving, het Nederlandse College van Rijksadviseurs en het Team Vlaams Bouwmeester. 

‘De Lage Landen 2020-2100’ is een verkennend onderzoek, uitgevoerd in het kader van Labo Ruimte, naar de grote transities en de daarmee verbonden ruimtelijke opgaven en kansen binnen het deltagebied van Rijn, Maas en Schelde: de Eurodelta Metropool.De landen in de delta van Maas, Schelde en Rijn behoren tot de welvarendste ter wereld. Ze delen hun rijke geschiedenis, hun gunstige ligging aan de Noordzee en hun unieke ruimtelijke configuratie als decentrale metropool. Vandaag kijkt de wereld aan tegen een aantal ingrijpende transities op het vlak van klimaat, energie, mobiliteit, landbouw en economie. Die mondiale transities zetten het decentraal stedelijk systeem van de eurodelta, en daarmee ook onze welvaart, onder druk. Ze vormen een bedreiging, maar ook een kans. 

Verkennend onderzoek

In een eerste verkennend onderzoek brachten we een aantal uitdagingen in kaart en zochten we uit hoe een geïntegreerde reorganisatie kan bijdragen aan een meer duurzame ruimtelijke ordening, een performanter spoorsysteem en een duurzame mobiliteit. De opgave is dubbel: enerzijds is het nodig om het wonen te verdichten in de omgeving van stations; anderzijds kunnen we het spoorsysteem zo organiseren dat het sturend werkt voor gewenste ruimtelijke ontwikkelingen. Door spoor en ruimte tegelijk aan te pakken en als één systeem te bekijken, kunnen we een grote stap zetten naar een meer duurzaam Vlaanderen. 

• Onderzoeksteam: Xaveer De Geyter Architecten, SwecoBelgium en Floris Alkemade
• Uitvoering: 2020-2021

Vlugschrift

Op basis van dit eerste onderzoek – ‘Metro-Polis I’ – maakten we in 2023 een vlugschrift dat de belangrijkste inzichten uit het verkennend onderzoek bundelt. In dit vlugschrift beschrijven we hoe een meer duurzame ruimtelijke ordening kan bijdragen aan het beter functioneren van het spoorsysteem. En omgekeerd. 

Metro-Polis I en II onderzoeken de wisselwerking tussen spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling. De eindrapporten van Metro-Polis II bundelen de resultaten en de aanbevelingen van het ontwerpend onderzoek waarin twee ontwerpscenario’s werden toegepast op spoorlijn 59 tussen Gent en Antwerpen.

Metro-Polis is een ontwerpend onderzoek van Labo Ruimte naar de wisselwerking tussen spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling. Het onderzoek toont aan hoe een betere samenhang tussen kwaliteitsvolle, ruimtelijke ontwikkelingen en investeringen in openbaar vervoer (het spoor, maar evenzeer het tram-, bus- en fietsnetwerk rondom de stations) ook actie en verbeelding vergt op verschillende schaalniveaus, gaande van de directe stationsomgeving tot de stadsregio’s en Vlaanderen. 

Na een eerste opdracht voor ontwerpend onderzoek op schaal van Vlaanderen werd het vervolgtraject Metro-Polis II opgezet als een atelier waarin een reeks actoren met expertise op vlak van spoorinfrastructuur, spooruitbating, mobiliteitsbeleid en ruimtelijk beleid, mee feedback gaven op het werk van twee ontwerpteams, onder begeleiding van het Atelierteam van Design Sciences Hub van Universiteit Antwerpen. Om de inzichten uit de eerste studie te verrijken, verdiepen en concretiseren, kozen we ervoor om een studiegebied af te bakenen rond de spoorcorridor tussen Antwerpen en Gent, gekend als L59. 

Een duurzamer nederzettingenpatroon kan bijdragen aan het beter functioneren van het spoorsysteem, en omgekeerd. Dat een afstemming van ruimtelijk beleid en spoorbeleid nodig is, en dat hierbij keuzes gemaakt zullen moeten worden, maakte het eerste onderzoek al duidelijk. Er zijn evenwel verschillende manieren om het concentreren van ruimtelijke ontwikkelingen in relatie tot (spoorweg)stations vorm te geven, met andere consequenties op vlak van ruimte en spoor. Inzicht krijgen in de verschillende maatschappelijke en politieke keuzes die gemaakt kunnen worden, is dus essentieel.  

Om die keuzes te voeden, stelde Labo Ruimte twee ontwerpteams aan die elk een ontwerpalternatief hebben uitgewerkt: het team van Maat Ontwerpers, PLUSOFFICE en Traject werkte op het lijnmodel – waarin de verwachte demografische groei gespreid wordt over de vele, ook kleinere stations langs L59. Het team van LIST, Studio Mathieu Lucas en Idea Consult ging aan de slag met het concentratiemodel – dat uitgaat van een grotere concentratie van de verwachte groei in de omgeving van de grotere stations. De teams kregen expliciet de opdracht om hun model verder uit te werken en de sterktes ervan te verkennen. Het einddoel van het traject is niet om een keuze te maken tussen de alternatieven of om een compromismodel uit te werken, maar veeleer om de consequenties van bepaalde keuzes bloot te leggen: wat zijn de pro’s en contra’s van beide alternatieven? Welke ruimtelijke verschillen en welke woonomgevingen levert dit op? Welke noodzakelijke investeringen in de spoorinfrastructuur, in de stations, en welke consequenties voor de spooruitbating? Welke bestuurlijke of institutionele uitdagingen zien we? Wat is nodig op vlak van fasering, procesarchitectuur, samenwerking? 

De twee alternatieven zijn overigens niet de twee enig mogelijke, maar ze kunnen wel inspiratie bieden voor verdere samenwerking tussen de verschillende bevoegde overheden én andere actoren die een rol te spelen hebben in het vormgeven van die toekomstige wisselwerking. 

Metro-Polis is een ontwerpend onderzoek naar de wisselwerking tussen spoorsysteem en ruimtelijke ontwikkeling. De eindrapporten van twee ontwerpscenario’s getest op spoorlijn 59 en een set aanbevelingen zijn nu te downloaden op onze website.

Labo Ruimte wil met het onderzoek Metro-Polis twee problemen tegelijk aanpakken: het verspreide nederzettingenpatroon in Vlaanderen enerzijds; een onderbenut spoorsysteem en een te zeer op de auto gerichte mobiliteit anderzijds. Het doel is om aan een duurzamer nederzettingenpatroon te werken dat bijdraagt aan het beter functioneren van het spoorsysteem en omgekeerd. 

Na een eerste opdracht voor ontwerpend onderzoek op schaal van Vlaanderen werd het vervolgtraject Metro-Polis II opgezet als een atelier waarin een reeks actoren met expertise op vlak van spoorinfrastructuur, spooruitbating, mobiliteitsbeleid en ruimtelijk beleid mee feedback gaven op het werk van twee ontwerpteams, onder begeleiding van het Atelierteam van Design Sciences Hub van Universiteit Antwerpen. Om de inzichten uit de eerste studie te verrijken, verdiepen en concretiseren, kozen we ervoor om een studiegebied af te bakenen rond de spoorcorridor tussen Antwerpen en Gent, gekend als L59.