Gent - Timelab De Schuur

Organisch groeien naar een nieuwe bestemming

Timelab is een Vlaamse kunstenorganisatie met vertakkingen naar tal van andere sectoren. De artistiek geïnspireerde gemeenschap zet een werking op met een maatschappijkritische kijk op de wereld. Het stadslaboratorium ontwikkelt nieuwe modellen voor werken en productie in de stad. Daarnaast gaat het economische, ecologische en sociale uitdagingen aan, bijvoorbeeld door te focussen op korte ketens en flexibel ruimtegebruik. Er is aandacht voor circulariteit, sociale cohesie, verantwoord materialengebruik, publieke ruimte, enzovoort. Samen met makers, kunstenaars en andere creatievelingen zoekt Timelab naar systemen en methodes die onze samenleving kunnen verbeteren.

Architectuur- acupunctuur

Na een lange zoektocht van zeven jaar botste Timelab op de perfecte locatie in de Kogelstraat. Het gebouw, weggestoken in een moeilijk toegankelijk binnengebied, was vervallen en de site was erg verontreinigd. Het gebouw was tot voor kort in gebruik als opslagplaats. De oorspronkelijke fabriek uit 1905 was op die plek gebouwd als een stoomfabriek van De Bont-Schepens voor de productie van tapioca en vermicelli. In 1934 werd ze verbouwd tot een looierij. Die zorgde voor heel wat vervuiling, die later nog toenam, toen er eerst een garage en daarna een centrale verwarmingsbedrijf in werden ondergebracht.

Eind september 2019 gingen de sanerings- en renovatiewerken van start. a2o maakte het ontwerp. De architecten herstelden de verouderde draagstructuur en maakten het gebouw klaar voor gebruik door wat ze omschrijven als ‘architectuur-acupunctuur’. Aan de voorzijde sneden ze een stuk uit het ge- bouw weg om het introverte karakter van de fabriek te doorbreken en het geheel een toegankelijke en uitnodigende uitstraling te geven. In het binnengebied maakten ze de tuin vrij en ze perforeerden de gevel op strategische plaatsen. De chirurgische ingrepen blijven radicaal zichtbaar als littekens.

De renovatie speelt in op de visie op het latere gebruik. Timelab wil voluit gaan voor een gedeeld gebruik van zijn infrastructuur. Daarom zijn er in het gebouw zo weinig mogelijk binnenmuren en blijft de binnenruimte zoveel mogelijk open. Dat vergroot de mogelijkheden voor meervoudig en flexibel gebruik. De ontwerpers hadden oog voor de kernwaarden van Timelab: duurzaamheid, circulariteit, een holistische benadering, aandacht voor ecosystemen en een breed maatschappelijk draagvlak waren sleutelwoorden bij het ontwerp van de nieuwe plek. Welke functies er later precies in zouden thuiskomen, zou pas geleidelijk aan duidelijk worden. De functies zouden immers worden afgestemd op de noden van de buurt en op de draagkracht van het gebouw. Daarvoor was flexibiliteit nodig en een open blik op de toekomst. Bij de renovatie koos Timelab voor een organische aanpak volgens het principe van ‘omkeerbaar bouwen’. Elke ingreep kan in principe ongedaan worden gemaakt. Als Timelab zou ophouden te bestaan, kan de ruimte dus perfect voor een andere functie worden heringericht.

Buurtdynamiek

Gedurende de eerste twee jaar probeerde Timelab de beschikbare ruimte beter te begrijpen door ze ter beschikking te stellen van de buurt. Ook wou het van die tijd gebruikmaken om meer inzicht te krijgen in de dynamiek met de buurt. Die overgangsperiode paste perfect in het onderzoek van Timelab naar hoe ze zich voort zouden ontwikkelen in het stadsweefsel en welke productievormen ze zouden inbrengen in de stad.

Zelfs voor en tijdens de renovatie konden buurtbewoners spontaan binnen- wandelen in de oude fabriek of er een ruimte gebruiken. Toen het pand nog leegstond en er zelfs nog geen elementaire verwarming was, wilden mensen het al gebruiken voor een buurtbijeenkomst of voor bevragingen en debatten. Of gewoon om er iets te tonen of te vertellen. Door het fabriekspand in te schakelen in het woon- en leefweefsel van de buurt ontstond er al meteen een sterke buurtdynamiek.

De verschillende ruimtes in Timelab zijn meervoudig inzetbaar en te gebruiken door externe bedrijven, organisaties of mensen. Vandaag beschikt de organisatie onder andere over een kantoor voor twintig coworkers, een keuken waar je met groepen kan koken, een schoolruimte voor vijfentwintig leerlingen, een makerslab met tal van machines, zoals lasercutters, 3D-printers of vinylsnijders, een arena voor presentaties, een eventhal voor 150 personen, een experimenteel materialenlab, een waterlab waar je gefilterd water kan proeven, een restaurant waar je met je eigen concept kan experimenteren en een warme, gezellige grote zolder voor workshops.

Timelab trekt resoluut de kaart van circulariteit en hernieuwbare energie. Ruim 150 zonnepanelen zorgen voor groene energie en er is capaciteit om 40.000 liter regenwater op te vangen en te hergebruiken. De buurt kan gebruikmaken van de energieoverschotten. Zo kan Timelab meteen uitgroeien tot een energiehub voor de wijk.

Groentetoren

Blikvanger in Timelab wordt een groentetoren van twee verdiepingen. De ‘smart farm’ is een primeur voor België. Timelab wil er wekelijks zeventig kilo groenten oogsten.
Die groenten worden verwerkt in een eigen cateringformule bij de verhuur van ruimtes voor events of afgezet in de buurt. Logistiek en transport zijn bijgevolg beperkt. Een groentetoren of landbouwtoren is een vorm van ‘vertical farming’, die milieu en klimaat minimaal belast. Een landbouwtoren vraagt vijftien keer minder meststoffen dan een open landbouwomgeving. Er zijn ook geen bestrijdingsmiddelen nodig en elk geoogst gewas is perfect traceerbaar.

Knotfactory

Het Materialenlab gaat op zoek naar circulaire materialen en technieken voor lokale productie, verwerking en hergebruik. Een van die nieuwe materialen is Knotplex: een vezelplaat gemaakt van Japanse duizendknoop. Dat is een invasieve exoot die andere planten sterk overwoekert en schadelijk is voor onze ecosystemen. De Knotfactory geeft aan die Japanse duizendknoop een circulaire bestemming.
De plant hoeft niet langer te worden vernietigd, maar komt in de kringloopeconomie terecht. Behalve het plaatmateriaal maakt de Knotfactory ook touw en turfpotjes van duizendknoop.

Timelab en De Schuur: evenwichtsoefeningen om richting een productieve en duurzame stad te evolueren

De Schuur is in ruimtelijke zin een gebouw van 1800 vierkante meter dat zich op 200 meter van station Gent-Dampoort bevindt, en in culturele zin een project van de Gentse kunstenorganisatie Timelab vzw dat “wil inspireren, positieve (inter)actie uitlokken, en ruimte maken voor concrete experimenten.”1 Hieronder wordt weergegeven op welke manier(en) Timelab en De Schuur proberen bij te dragen aan de ambities van Terug in Omloop.

Ruimte, materialen en mensen ‘Terug in Omloop’ brengen 

Na een open oproep in 2015 werd een voorstel van Timelab geselecteerd als een van de pilootprojecten. De opzet was “een labo in de pure zin van het woord, een experimenteerplek voor innovatieve circulaire bouwconcepten, veranderingsgericht en flexibel bouwen en trage sanering.”2 Voor dat ‘stadslabo’, dat door Timelab De Schuur werd gedoopt, had de Gentse organisatie een brownfield op het oog in de buurt van station Gent-Dampoort: een voormalige opslagplaats in de Kogelstraat. In 2017 verhuisde Timelab van hun toenmalige adres in de Brusselsepoortstraat naar het nieuwe pand, dat ze nu gevat definiëren als “een vrije ruimte, een opslagplaats voor barre tijden, een schurende plek in de stad.”3 Na een ontwikkelingsfase van twee jaar, gingen eind september 2019 de sanerings- en renovatiewerken van start die de verontreinigde bodem zullen aanpakken en het volledige pand ter beschikking zullen stellen. De geschatte einddatum van de werken is juni 2020. 

Stadslabo De Schuur

Waar Timelab vroeger vooral omschreven kon worden als een fab lab of ‘makerslabo’ (een coöperatieve werkplaats voor makers en uitvinders, het eerste overigens in België), wil het vandaag veel meer zijn dan enkel dat. Daarom werd in 2015 het concept van De Schuur ontwikkeld, een overkoepelend project waarin er concreet gezocht wordt naar een “andere manier van werken, leven, bouwen, maken en produceren in de Stad.”4 Binnen De Schuur is er plaats voor verschillende ‘entiteiten’, zoals Timelab ze noemt: labo’s (Makerslab, Energielab,…), die elk hun eigen projecten hebben, een burenwerking (Buren van De Schuur), enkele losstaande projecten (Commons Residency, School of Commons,…) en een co-working café. Daarnaast heeft het stadslabo uiteraard ook de nodige infrastructuur ter beschikking, zoals 3D-printers en lasersnijders. De centrale idee is dat de entiteiten, met de steun en coaching van Timelab, zo autonoom mogelijk opereren en dat ze onderling worden verbonden door “een gedeelde droom, circulaire energiestromen en tal van onderlinge uitwisseling.”5 Door de werken vinden de lab-activiteiten en de projecten momenteel enkel in de voorste ruimte van het pand plaats en is het co-working café gesloten. 

Belangrijk om te benadrukken is ook dat De Schuur een open werkplaats is. Concreet wil dit zeggen dat iedereen die kritisch wilt nadenken over maatschappelijke vraagstukken én daar tastbare oplossingen voor wilt creëren - van (jonge) makers en kunstenaars tot freelancers en buren - welkom is om aan projecten te werken en daarbij gebruik te maken van de infrastructuur. Evi Swinnen, coördinator van Timelab, is van mening dat dit soort co-working vaak interessante kruisbestuivingen en feedback oplevert: “Het gebeurt regelmatig dat iemand die hier aan onze werktafel bezig is met een project en bij de omzittenden even naar hun mening peilt. Die feedback krijg je thuis, in je eentje, natuurlijk niet.”6

De ondersteunende en coachende rol van Timelab

Timelab definiëren, de beheerder en facilitator van De Schuur, is een minder gemakkelijke opdracht. Hun werking kan sinds de verhuis misschien nog het best omschreven worden als een voortdurend experiment, waarbij ze aan de hand van verbeeldingskracht, zelfreflectie en concrete acties bouwen aan het vertrouwen in nieuwe werkvormen, als bakens voor een gedeelde toekomst. Ze zoeken met andere woorden, samen met makers en kunstenaars, naar betere systemen, methodes en samenlevingsvormen en meten zich in die zoektocht een coachende en ondersteunende rol aan. 

Begrippen als ‘open source’, ‘open einde’ en ‘commons’ spelen in deze filosofie en werkwijze een belangrijke rol. Binnen de open source beweging zijn digitale data voor iedereen beschikbaar, wat, aldus Swinnen, leidt tot “een duurzaam systeem: iets is van niemand, en dus van iedereen. Bovendien draagt iedereen op zijn eigen manier een steentje bij aan het systeem. Die dynamiek wilden we vertalen naar een werkomgeving.”7 Open einde is dan weer belangrijk in het kader van continuïteit: de bedoeling is namelijk dat de entiteiten in De Schuur zelfstandig, zonder de ondersteuning van Timelab, kunnen voortbestaan. In de geest van de commons, tot slot, onderzoekt Timelab hoe ze de handen ineen kunnen slaan om aan een betere, duurzame toekomst te bouwen. De organisatie vertrekt daarbij vanuit een horizontale, ‘bottom-up’ structuur die ze in elk van haar projecten probeert te vertalen. Een goed voorbeeld op micro-niveau is het reeds vernoemde Makerslab, waarin Timelab en de makers de uitdaging aangaan om naast de fysieke ruimte ook het beheer, de planning van de activiteiten en de communicatie te delen. Op macro-niveau experimenteert Timelab met een gedeeld eigendomsmodel voor De Schuur, waarin het beheer van het pand verdeeld wordt onder gelijkwaardige organisaties. Momenteel deelt Timelab De Schuur met partnerorganisaties Stadslabo cvba (een cvba die ontstond in het kader van NEST), Muntuit vzw en P2P Foundation.

Richting een productieve en duurzame stad

Het belang van het ‘circulaire’ het ‘duurzame’ is al een paar keer naar voren geschoven. De Schuur bevindt zich op een brownfield die onder andere dankzij Terug in Omloop momenteel gesaneerd wordt en bijgevolg een nieuwe, circulaire en duurzame invulling krijgt. Verder experimenteren Timelab en De Schuur met nieuwe circulaire systemen, waarin ze de omslag proberen maken van een ‘lineaire’ naar een ‘circulaire economie’, en delen ze hun kennis volgens het Open Source systeem. Onder een circulaire economie, of kringloopeconomie, verstaan we overigens een “systeem van gesloten kringlopen waarin grondstoffen, onderdelen en producten hun waarde zo min mogelijk verliezen, hernieuwbare energiebronnen worden gebruikt en systeemdenken centraal staat.” Een goed voorbeeld waarin deze kringloop centraal staat, is het Materialenlab. Binnen dit lab gaan de makers namelijk op zoek naar “circulaire materialen en technieken voor lokale productie, verwerking en hergebruik.”8 Een specifiek project waaraan er momenteel gewerkt wordt is Knotplex: een vezelplaat die gemaakt is op basis van de Japanse Duizendknoop, een invasieve plant die schadelijk is voor onze infrastructuur en ecosystemen. Ze geven de plant, die anders verbrand zou worden, een circulaire bestemming en kunnen de platen lokaal gebruiken in de verschillende labo’s. Op hun website benadrukken ze dat het juist die voorbeelden zijn, de lokale initiatieven en projecten die binnen de muren van De Schuur huizen en ontstaan, die bijdragen aan “de zachte globale beweging naar een positieve, productieve en duurzame stad” waarnaar Timelab en De Schuur streven