Antwerpen - Rubenshuis-site

Op 30 augustus 2024 opende het Rubenshuis in Antwerpen na een grondige make-over opnieuw de deuren. De ontwikkeling van een nieuw onthaalconcept werd via de Open Oproep toevertrouwd aan Robbrecht en Daem architecten. Hun nieuwe onthaalgebouw biedt nu toegang tot Rubens Experience, de weelderig heraangelegde baroktuin en de bibliotheek. Hiermee is het eerste grote verbouwingsluik van het Rubenshuis voltooid. 

Met hun interventies beoogden de ontwerpers een versterking van de erfgoedwaarde van het Rubenshuis, waarbij ze er bovenal naar streefden, de persoonlijkheid van de kunstenaar weer naar de voorgrond te halen. Rubens was zelf niet vies van een gewaagde mix van bouwstijlen. Zijn eigen huis is een combinatie van een renaissancewoning met een barokatelier en een tuin met portiek en paviljoen. Voor de nieuwe toegang van het Rubenshuis aan Hopland 13 kozen Robbrecht en Daem architecten resoluut voor een hedendaagse uitstraling, passend bij Rubens’ eclectische smaak. Het moderne volume staat wat zijdelings ten opzichte van het historische gedeelte. Door het gebouw buiten de perspectieflijnen te plaatsen, blijft het uitzicht op de portiek en de tuin vanuit de kunstenaarswoning behouden. 

Het gebouw knipoogt veelvuldig naar Rubens’ visie en persoonlijkheid. Zo verwijzen de kolommenrijen aan de buitenzijde naar de gespierde mannelijke musculatuur, het archetype van het sterke lichaam dat vaak centraal stond in zijn schilderijen. De vele ronde vormen in het ontwerp zorgen voor een verrassend neveneffect: zowel overdag als ’s nachts spelen licht en donker een intrigerend spel.  

Ook binnenin blijven de architecten subtiel trouw aan de stijl van Rubens. De drie enorme diagonale wenteltrappen brengen beweging en dynamiek. Ze gaan niet omhoog in een lijn, maar banen zich op diagonale wijze een weg naar boven. Dat trekt de aandacht zodra de bezoeker binnenkomt. Een typisch Rubens-trucje dat letterlijk en figuurlijk doet opkijken. 

Het huiselijke karakter van deze unieke plek komt tot uitdrukking in de twee monumentale boekenkasten die over zes verdiepingen tegenover elkaar staan. Samen met het masterplan en de nieuwe routing belichaamt het nieuwe gebouw zo het samenspel tussen kunst, zakendoen, wetenschap en werelds vertoon, dat Rubens zo meesterlijk wist te ensceneren. 

De vraag om het nieuwe bezoekersonthaal te koppelen aan een langetermijnvisie op de gehele site bracht de architecten Robbrecht & Daem op een interessant idee. In een nieuw ‘galleria-gebouw’ aan Hopland voorzien ze zowel het gevraagde onthaal- en bezoekerscentrum voor het Rubenshuis als een nieuw onderkomen voor het Rubenianum. Zo kan het afgeleefde gebouw van het studiecentrum Rubenianum aan het Kolveniershof in een volgende fase plaats maken voor een kleiner, veel terughoudender expositiegebouw. Daarmee herwaarderen de ontwerpers de centrale as vanaf de ingang van het woonhuis en het bijbehorende perspectief van daaruit, door de monumentale portiek en de tuin naar het tuinpaviljoen en de hof van Rubens’ buren, de schuttersgilde van de Kolveniers.

De jury waardeert de doordachte routing alsook de visie op de historische museumgebouwen, waarbij afwegingen van presentatie samengaan met conservatienoden en onderscheiden mogelijkheden tot klimatisering van de gebouwen: het woonhuis, het atelier en in de toekomst het expositiegebouw. Het atelier wordt de plek om de schilderijen te zien; in de woonvertrekken in de Vlaamse vleugel komen de leefwereld en de betekenis van Rubens als humanist aan bod komen. De Rubenstuin is de centrale plek die de historische gebouwen en de nieuwe verbindt.

Het eerste ‘Galleria-gebouw’ vult de open plaats in de bouwblokrand aan het Hopland en heeft een rationele structuur, die in de gevels sober tot uitdrukking komt. Elke verdieping heeft twee parallelle dienende zones met een vrije ruimte ertussen. Met het bezoekersonthaal op de begane grond, het ‘experience center’ in de kelder en een museumcafé op de eerste verdieping, blijft in de vijf verdiepingen daarboven nog voldoende ruimte voor het Rubenianum.

Het concept betekent ook een herwaardering van het historische Kolveniershof, waar door de afbraak van het huidige Rubenianum weer een hof ontstaat. Na de oprichting van een tweede, kleiner ‘Galleria-gebouw’ op die plek kan het Kolveniershof worden geherwaardeerd als een congresfaciliteit met ruimte voor tentoonstellingen, al dan niet onafhankelijk van de Rubenssite.

De stad Antwerpen wil voor de iconische Rubenssite, die een grote erfgoedwaarde en internationale uitstraling heeft, een vernieuwende visie laten ontwikkelen op het onthaal, het belevingsparcours en de werking, met een gefaseerde realisatie waarvan een innovatief onthaal prioritair en gebudgetteerd is. Aanleiding tot de opdracht zijn enerzijds knelpunten als het niet langer functioneel voldoen van het huidige ticketpaviljoen en de versnipperde toegang tot de site en anderzijds de nood aan optimalisatie van bezoekersfaciliteiten en ondersteunende functies.

Het Rubenshuis en -palazzo met portiek en tuinpaviljoen, het Kolveniershof en de gereconstrueerde zeventiende-eeuwse stadstuin zijn als beschermde monumenten onaanraakbaar en deze historische site moet maximaal gerespecteerd worden, maar de locaties waar de site het openbaar domein raakt zijn interessante invulplaatsen voor de verschillende lagen van de onthaalinfrastructuur: Wapper, Hopland en Kolveniersstraat.

Vertrekkend van een globale strategische visie voor de site wordt ingezoomd op een nieuw bezoekerscentrum in de brede en verruimde zin van het woord.

Het bezoekerscentrum is dé centrale hub waar al het Rubens-gerelateerd erfgoed samenkomt en van waaruit alle aan Rubens en de barok verwante verhaallijnen in Antwerpen kunnen geëxploreerd worden. Bezoekers worden er voor een directe ervaring doorverwezen naar het Rubenshuis, voor meer kennisvergaring naar het Rubenianum of voor een verdere ontdekkingstocht naar de monumentale kerken met hun kunsthistorische schatten en naar andere relevante musea en erfgoedplekken.

Dit bezoekerscentrum is open, transparant, vlot toegankelijk, uitnodigend, verleidelijk, authentiek, … en biedt diensten aan die persoonlijk beleefd en ervaren worden, die hedendaags, innovatief en interactief zijn. Het bezoekerscentrum is de toegang voor individuele museumbezoekers en diverse types van groepen, meer geïnteresseerde bezoekers en gespecialiseerde onderzoekers, leveranciers en personeel. Het omvat onder meer bezoekersinformatie (information desk), ticketbalie, vestiaire, sanitair, shop, groepsonthaal en meeting point, maar ook verbeterde museale infrastructuur als een multimediale belevingsruimte met stimuli en verdieping voor bezoek aan ander Rubens- en barokerfgoed (experience centre)

Binnen een ruimere visie dient ruimte gedefinieerd en bepaald te worden voor educatieve en polyvalente ruimten, een bibliotheek met leeszaal, , een klein restauratieatelier, (overslag)depot en archieven, personeelsruimten, conferentiefaciliteiten, ruimte voor recepties (corporate entertainment). Dit wordt gecombineerd met een positionerende rol in de historische binnenstad en vormt zo het onthaalpunt en kompas bij uitstek voor het verhaal dat Antwerpen te bieden heeft aan een breed en internationaal doelpubliek.

De geoptimaliseerde bezoekersstroom door gebouwen en tuinen moet een belevingsparcours vormen, een verhoogde appreciatie verzekeren en een meerwaarde betekenen. De stad Antwerpen wil een nieuwe kijk op bezoekersfaciliteiten ontwikkelen en wil faciliteiten ontwerpen die een hedendaagse invulling van het begrip ‘onthaal’ en ‘beleven’ bieden, met inbegrip van een scenografische aanzet voor het bezoekerscentrum, en die tegelijkertijd het waardevol bouwkundig en kunsthistorisch erfgoed op een duurzame en kwaliteitsvolle wijze weten te valoriseren, met inbegrip van de heraanleg van de historische tuin.

De ontwikkelingsmogelijkheden worden onderzocht op basis van de door de opdrachtgever aangeleverde randvoorwaarden, nl. het bouwhistorisch onderzoek met waardenstelling en het ruimtelijk kader. Hiervoor rekent de opdrachtgever op een weloverwogen globale visie en schetsontwerp van de ontwerper, die rekening houden met het karakter van de site en de uitstraling van het geheel met zijn nieuwe functie. Dit project ambieert het erfgoed van de Rubenssite op een duurzame en creatieve manier in te schakelen in een nieuwe ontwikkeling die een ruimtelijke, toeristische en architecturale meerwaarde beoogt voor de stad.

Visie, plan van aanpak en ontwerpvoorstel worden in een intensieve samenwerking tussen ontwerper en bouwheer uitgediept, waarbij multidisciplinaire expertise en procesbereidheid cruciaal zijn om tot een maatschappelijk evenwichtig eindresultaat te komen.