Harelbeke - Sint-Ritakerk en pastorie

De stad Harelbeke wenst een ruimtelijk scenario- en marktonderzoek te laten uitvoeren voor de herwaardering van de beschermde Sint-Ritakerk en de aanpalende pastorie. De stad wil onderzoeken hoe de pastoriesite herbestemd kan worden om de erfgoedwaarde van de kerk te versterken en ze beter te verankeren in de wijk. De studie moet de stad een helder afwegingskader aanreiken om een onderbouwde beslissing te kunnen nemen over de toekomst van de kerk en de pastorie. 

De Sint-Ritakerk bevindt zich in de wijk Zandberg, langs de Hippodroomstraat in het westen van de stad Harelbeke. Toen het gehucht Zandberg na de Tweede Wereldoorlog geleidelijk aan uitgroeide tot een zelfstandige gemeenschap, rees hier de vraag naar een eigen parochiekerk. In 1952 gaf het stadsbestuur van Harelbeke de opdracht voor de bouw van de kerk, die tevens zou dienen als bedevaartkerk van Sint-Rita. Ze werd opgetrokken naast een schoolgebouw en een door de lokale architect André Vlieghe ontworpen pastoriewoning.  

De kerk, uitgevoerd als een geplooide betonschaal, heeft de vorm van een schuin afgeknotte kegel die via een lang, smal gangvolume verbonden is met de sacristie. Het gebouw is afgedekt door een schuin, glazen dakvlak dat licht reflecteert in de hele kerk. Ze vormt een uniek en toonaangevend voorbeeld van moderne religieuze architectuur en werd gerealiseerd tussen 1961 en 1968 naar een ontwerp van architecten Stynen en De Meyer in samenwerking met ingenieur Paduart. Léon Stynen (1889-1990) behoort tot de belangrijkste vertegenwoordigers van het modernisme in België. De kerk van Harelbeke is een van zijn laatste realisaties en een voorbeeld van verfijnd brutalisme, bedoeld als hommage aan Le Corbusier. Het interieur met schuin opgaande lijnen, zenitale lichtinval, licht hellende vloer, horizontale ritmering in het meubilair en het gebruik van gepolijst beton voor onder andere het altaar, de doopvont en het orgel, ademt een unieke sfeer.  

De kerk, het meubilair en de directe omgeving zijn sinds 2016 integraal beschermd als monument. Aangezien het kerkmeubilair beschermd is, moet het ter plaatse blijven. De beelden van Sint-Rita en Onze-Lieve-Vrouw van Vlaanderen, ontworpen door Marcel Notebaert, zijn nauw verbonden met de kerkgeschiedenis.  

De kerk staat als een markant sculpturaal baken in een Vlaamse verkaveling. Het gebruik ervan voor de eredienst neemt af, maar anderzijds geniet ze steeds meer belangstelling van architecten, erfgoedspecialisten en toeristen uit binnen- en buitenland, die de kerk bezoeken en haar bijzondere ruimtelijke eigenschappen waarderen. De kerk maakt deel uit van de Stichting Open Kerken en is dus publiek toegankelijk, weliswaar op afspraak. Ze wordt ook door de stad gebruikt voor de organisatie van lezingen en concerten. De aanpalende pastorie fungeert tijdelijk als secretariaat voor de achterliggende vrije basisschool. 

De onderzoeksopdracht heeft tot doel de waarde van het beschermde monument te versterken door het gebruik te optimaliseren. De opdrachtgever wenst te laten nagaan welke mogelijkheden het perceel van de pastorie kan bieden binnen haar directe, residentiële omgeving en meer concreet in relatie tot de aanpalende kerk. De ambitie is een programma te ontwikkelen dat de kerk- en pastoriesite beter verankert in het ruimtelijk-sociaal weefsel en meerwaarde biedt voor de buurt en de stad. Een herbestemming van de pastoriesite kan de belangstelling en waardering voor de Sint-Ritakerk bij de lokale bevolking aanwakkeren en tegelijk de culturele en toeristische waarde ondersteunen, zonder dat de kerk daarbij gereduceerd wordt tot een museaal object. De pastorie kan voor dit doel gesloopt en vervangen worden, maar hergebruik dient zeker overwogen.  

In het kader van het kerkenbeleidsplan en de opmaak van het meerjarenplan heeft de stad vastgesteld dat zij zelf geen specifieke behoefte heeft om een publieke functie onder te brengen in de pastorie. De stad wil daarom door middel van een marktverkenning laten onderzoeken welke (semi)publieke of private herbestemmingen op het perceel van de pastorie een meerwaarde kunnen betekenen voor de erfgoedsite en de wijk. Periodieke ontsluiting voor bezoekers en de organisatie van culturele evenementen in de kerk moeten mogelijk blijven. De verschillende scenario’s dienen ontwerpmatig onderzocht te worden en de randvoorwaarden aan te reiken voor de toekomstige ontwikkeling van de pastoriesite.  

In 2018 werd een beheersplan opgesteld voor de inventarisatie en restauratie van de gevel en de structuur van de kerk. De restauratiewerken starten in 2026. De witte verflaag die in 1985 werd aangebracht, zal worden verwijderd en de gevel wordt hersteld in de oorspronkelijke staat. Na de restauratie zal de kerk naar verwachting worden onttrokken aan de eredienst. Daarnaast is een heraanleg van de straten rondom de kerk aan de gang, die zal resulteren in een nieuw Zandbergplein. Het plein is ontworpen als een uitnodigende, gedeelde ruimte voor zowel bewoners als bezoekers, met het doel de waarde van het monument en de identiteit van de wijk te versterken.  

De stad is voor deze opdracht op zoek naar een multidisciplinair team met kennis van en ervaring in architectuur, erfgoed en marktonderzoek. Voor dit laatste verwacht de stad een objectiverend onderzoek van het marktpotentieel op twee niveaus:  

1. Onderzoek van de lokale noden: welke infrastructuur ontbreekt, zowel op stedelijk als op bovenlokaal niveau? 
2. Welke activiteiten betekenen een meerwaarde voor de erfgoedsite? 

In deze oproepfase zoeken we in de eerste plaats een ontwerper. De ontwerper kan zich voor de overige disciplines in offertefase laten bijstaan door een derde partij.    

Het Team Vlaams Bouwmeester begeleidt het hele project en zal deel uitmaken van het adviescomité voor de gunning van de opdracht.

De Oproep aan geïnteresseerden heeft als doel om een lijst van geïnteresseerde ontwerpers samen te stellen. In deze fase is het niet nodig reeds een multidisciplinair team te vormen. De ontwerper kan zich voor de overige disciplines in de offertefase laten bijstaan door een derde partij.

Deze lijst zal de opdrachtgever in staat stellen om een keuze te maken van aan te schrijven ontwerpers. Aan de aanmelding zijn geen rechten of plichten verbonden, noch voor de indiener, noch voor de opdrachtgever. De aanmeldingen zijn louter voor intern gebruik bij de opdrachtgever en het Team Vlaams Bouwmeester. De aanmeldingen zullen nergens bekendgemaakt worden.