Antwerpen - Stuivenbergsite

Bijna 150 jaar na de internationale architectuurwedstrijd voor het historische Stuivenbergziekenhuis met zijn unieke ronde ziekenpaviljoenen naar ontwerp van architect François Baeckelmans overtuigde de Tijdelijke Maatschap Architectenbureau Sabine Okkerse bvba, BOOM Landscape, Bovenbouw Architecten, Korteknie Stuhlmacher Architecten BV met een architecturale, landschappelijke en stedenbouwkundige toekomstvisie voor de Stuivenbergsite te Antwerpen.

Nu het historische gebouw zijn oorspronkelijke functie zal verliezen is het tijd om de vele voor de ziekenhuiswerking toegevoegde gebouwen van het historische casco af te pellen en opnieuw open ruimte te creëren. Het herstelde park zal deze dichtbebouwde volksbuurt opnieuw de nodige ademruimte geven. Het gekozen ontwerpteam gaat het verst in het blootleggen van de 19de-eeuwse paviljoentypologie, die op de toenmalige, maar nog steeds actuele inzichten rond hygiëne en ventilatie was afgestemd.

Een overdekte ‘rue extérieure’ verbindt de verschillende te herbestemmen ruimten tot een verzamelgebouw, maar is tegelijk een zeer meervoudig bruikbare publieke ruimte. Ze kijkt uit op het omliggende park en ontlast op die manier het park. De toegang via het voorgebouw loopt over een symmetrisch voorplein dat omgeven is door bruikbare gaanderijen naar de historische figuur. Ze leiden de bezoeker naar twee nieuwe kopgebouwen, die de oude vleugels zullen afwerken en ontsluiten, als hier de 20ste-eeuwse ziekenhuisbouw zal gesloopt zijn.

Omdat men het park na zonsondergang de nodige rust wil bieden, is het behoud van het oorspronkelijke hekwerk rondom de site van belang. Het ontwerpteam voorziet in nieuwe hekwerken waar nodig en creëert kleine afsluitbare speelveldjes, ‘berceaux’, die als buffers fungeren, maar ook na de sluiting van het park nog voor de buurt opengesteld kunnen worden. De herbestemming van de Stuivenbergsite is een volstrekt uniek project van stadsherstel, van inkrimpen van functies en van ontharding. Het project herstelt de oorspronkelijke groene long, die het ‘healing environment’ van het historische ziekenhuis uitmaakte, als een klimaatvriendelijke, groene stadsoase voor biodiversiteit, verkoeling en waterbuffering. Het concept rehabiliteert het karaktervolle ontwerp van Baeckelmans en getuigt van een sterke strategische en architecturale visie, die maakt dat de nieuwe bestemming op zijn beurt de tijd kan trotseren.

De Stuivenbergsite is gelegen in de dense, kansarme wijk Antwerpen Noord en beslaat een volledig bouwblok. De bouw van het Stuivenberggasthuis gebeurde onder impuls van burgemeester Leopold de Wael, omdat het oude Elisabethgasthuis ontoereikend was geworden voor de groeiende bevolking. Het ontwerp is het resultaat van een internationale architectuurwedstrijd uit 1872-1873, waarvoor architect François Baeckelmans een volstrekt uniek concept indiende, geïnspireerd op het Parijse Hôpital Lariboisière. Na onenigheid over gevraagde aanpassingen trok hij zich als architect terug en werd het ontwerp gewijzigd uitgevoerd in 1877-1884 door de architecten Jules Bilmeyer en Joseph Van Riel . Uit respect voor hun leermeester hielden zij daarbij vast aan het radiale concept met de acht ronde ziekenzalen en symmetrische opbouw voor de strikte scheiding van mannen en vrouwen.

Eind 2022 zal het huidige ziekenhuis (ZNA) de site verlaten, met uitzondering van het psychiatrisch ziekenhuis. Hierbij komt de historische figuur vrij.

Doel is om van de Stuivenbergsite een integraal strategisch, duurzaam en groen stadsvernieuwingsproject te maken. De ambitie hierin is tweeledig:

• enerzijds moet de kwalitatieve renovatie en herbestemming van de unieke 19de-eeuwse ziekenhuisgebouwen een verzamelgebouw maken met verschillende bestemmingen
• anderzijds moet het creëren van grote publieke tuinen en pleinen de omwonenden ademruimte bieden in de dicht bebouwde omgeving.

De totale site wil een hefboom zijn voor het verbeteren van de woon-, leef-, zorg- en welzijnskwaliteit van buurt en wijk.

De opdracht omvat de volgende deelopdrachten:

1. de studieopdracht voor de opmaak van het stedenbouwkundig inrichtingsplan van de Stuivenbergsite als verdere uitwerking van de herbestemmingsvisie.
2. de studieopdracht voor het landschapsontwerp van de publieke tuinen rond het monumentale complex en het ontwerp van aanpalende pleinen en straten.
3. de volledige studieopdracht architectuur voor de 1ste fase ‘sloop’ en 2de fase ‘noord’: herbestemming tot publieke functies en herstel casco buitenschil.
4. voorwaardelijk: de studieopdrachten architectuur voor de 3de fase ‘midden’ (herbestemming tot woningen en herstel casco buitenschil), de 4de fase ‘zuid’ (herbestemming tot (sociaal)economische cluster en herstel casco buitenschil) en de 5de fase ‘nieuwbouw’.

Het stedenbouwkundig inrichtingsplan omvat de volledige site en toont een integrale visie en strategie voor een kwalitatieve ontwikkeling. Het moet een doordacht stedenbouwkundig, architecturaal en landschappelijk antwoord geven op de troeven, noden, opportuniteiten en knelpunten van de site en de ambities van het programma. Het is de synthese van het landschappelijk en architecturaal ontwerp en dient als monitoring voor de voorwaarden van het RUP ‘2060’:

• Minstens 50% bruto vloeroppervlakte (BVO) huisvest een maatschappelijke functie:
• het inrichtingsplan bepaalt de herbestemmingsstrategie binnen een doordachte fasering van verdere ontwikkeling en uitvoering.
• Minimum 60% van de footprint wordt ingericht als open, groene ruimte:
• het inrichtingsplan toont finale keuzes voor afbraak, inplanting en volumestudie van eventuele nieuwbouwvolumes en beantwoordt aan de voorwaarden inzake toegankelijkheid, circulatie, parkeernorm, adressering en brandveiligheid.

Het landschapsontwerp omvat zowel de publieke tuinen rondom het gebouwencomplex als drie aanpalende straten en pleinen. Omwille van de onderlinge samenhang wordt gestreefd naar één totaalontwerp. 
De groene, weelderige tuinen worden publiek toegankelijk tot zonsondergang en afgesloten door het bestaande 19de-eeuwse hekwerk aan te vullen met nieuw hekwerk. Door het hekwerk te herpositioneren worden publieke pleinen gecreëerd die wel 24u/24u toegankelijk zijn. 
Drie aanpalende straten worden mee ontworpen: de Pesthofstraat als tuinstraat, De Lange Beeldekensstraat met een waardig voorplein en de Boerhaavestraat met connectie naar het plein Schoolplak. De Pothoekstraat is enkel betrokken in verband met de potentiële metrotoegang Schijnpoort en de inrit naar ondergronds parkeren. 
De publieke tuinen en pleinen worden zowel in tijdelijke als definitieve vorm uitgetekend in functie van gefaseerde uitvoering.

In het architectuurontwerp wordt een evenwicht gezocht tussen de erfgoedwaarde van de gebouwen, de hedendaagse wetgeving en comforteisen, de relatie met de buitenruimte en de betaalbaarheid van het project. Verwacht wordt dat de programma’s creatief geïntegreerd worden in de historische panden (met functionele relaties onderling) en de aangrenzende buitenruimtes. Gekende invullingen en gemeenschappelijke delen worden gebruiksklaar uitgewerkt, overige gebouwdelen worden casco afgewerkt. 
De sloopwerken herstellen de monumentale waarde van de historische figuur. Hierbij worden ook de ‘littekens’ in de gebouwschil na de sloopwerken aangepakt. Nieuwe ingrepen voor ontsluiting, toegankelijkheid en brandveiligheid en de verschillende bestemmingen gebeuren bewust met respect voor de erfgoedwaarde, en met het oog op een samenhangende hedendaagse bouwcampagne. 
Voor de interne ontsluiting zal de centrale ziekenhuisgang tot een ‘rue intérieure’ worden omgevormd, die een slimme oriëntatie en way-finding vereist. 
Het architectuurplan bepaalt de beeldkwaliteit van de herbestemming, de omgang met de bouwhistoriek, de integratie van een divers programma en bepaalt de architecturale beeldkwaliteitsrichtlijnen voor de mogelijke nieuwbouw en renovatie van gebouwdelen.

Er wordt van het team een zekere pragmatiek gevraagd om creatief om te springen met het beschikbare bouwbudget. Hierdoor kan ‘functie’ mogelijk doorwegen op ‘vorm en beeld’. Affiniteit met de sociale realiteit van de omgeving en het project is een pluspunt.

In afwachting van budget en definitieve bestemming zullen sommige delen van tuinen en gebouwen tijdelijk worden ingericht. Flexibiliteit in het omgaan met deze tussentijd is een belangrijke kwaliteit.

Er wordt in dit project heel wat gesloopt. Duurzaam omgaan met sloop en circulair materiaalgebruik moet het team ook genegen zijn. Daarnaast is een zekere expertise inzake technieken vereist die sloop, afkoppeling van technieken en de mogelijke aansluiting op het warmtenet kan integreren in het geheel.

Inbegrepen in de opdracht/ereloon 

• Werfcoördinatie
• EPB
• Interieur, vast en los meubilair…
• Landschapsarchitectuur (publieke tuinen, straten en pleinen)
• Restauratie

Niet inbegrepen in de opdracht/ereloon

• Opmetingsplannen
• Communicatie
• Participatie
• Archeologisch onderzoek
• Bouwhistorisch onderzoek
• Bomeninventaris en bomentoets
• Financiële haalbaarheidstabel om het totaalproject vastgoedkundig te monitoren
• Een sketchupmodel om de voorwaarden van RUP 2060 naar V/T en BVO te monitoren
• Sloopopvolgingsplan en asbestinventaris
• Voorbereidende studie technieken i.f.v. afkoppeling op bestaande stoomcentrale

Budget

1. Publieke ruimte
   Vast: 
   1.071.429 € (excl. btw / excl. ereloon) voor de realisatie van 20.000m² publieke tuinen, het hekwerk en optioneel plein(en), uit te voeren in fasen. Noot: afhankelijk van de definitieve plaats van het hekwerk wordt beslist of de pleinen bij de tuinen dan wel bij de straat horen qua uitvoering.  
   Voorwaardelijk: 
   2.360.000€ (excl. BTW / excl. ereloon) voor de heraanleg van de 3 straten en optioneel pleinen (16.300m²), exclusief vernieuwen van de riolering en de verlichting
2. Architectuur:
   Vast:
   - 3.073.929 € (excl. btw / excl. ereloon)
   - 1.915m² gebouwd programma (bruto-oppervlakte)
   Voorwaardelijk:
   - 36.211.786 € (excl. btw / excl. ereloon)
   - +/-25.000 - 27.000m² (bruto-oppervlakte)

Honorarium

1. Inrichtingsplan: forfait: 30.000€ - 50.000€ (excl. btw)
2. Publieke ruimte: 
   Vast: 
   - De erelonenpercentages worden toegepast volgens de barema’s zoals die zijn opgesteld door KVIV-FABI (Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging): ereloonbarema  I, klasse 2 (Infrastructuur geheelopdrachten - met oog voor het esthetische) voor het ontwerpgedeelte tot en met het schetsontwerp voor de totale site en dit op totaal geraamd uitvoeringsbudget van 3.431.429 € (excl. btw) : 7,53%  – 7,71% 
   - Ereloonpercentage volgens bovengenoemde KVIV norm vanaf schetsontwerp tot uitvoering voor het vast gedeelte (tuinen, hekwerk, optioneel pleinen): en dit op het geraamd bedrag van 1.071.429 € (excl. Btw), indien nodig bij te stellen op raming na schetsontwerp: 8,84 % - 9,15% 
   Voorwaardelijk: 
   - De erelonenpercentages worden toegepast volgens de barema’s zoals die zijn opgesteld door KVIV-FABI (Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging): ereloonbarema  I, klasse 2 (Infrastructuur geheelopdrachten - a. Wegenwerken – gemeentelijke straten in woongebieden en voetgangerszones met oog voor het esthetische) en dit op het totaal geraamd budget van 2.360.000 € (excl. btw)  voor het voorwaardelijk gedeelte (3 straten, optioneel pleinen), indien nodig bij te stellen op raming na schetsontwerp 7,93% - 8,6%
3. Architectuur:
   Vast:
   ereloonvork 8,5% - 10% (incl. stabiliteit en technieken / excl. btw)
   Voorwaardelijk:
   ereloonvork 7% - 10% (incl. stabiliteit en technieken / excl. btw)

Selectiecriteria

Aan de hand van het ingediende kandidaatsdossier worden volgende uitsluitingsgronden onderzocht:

• Geschiktheid om beroepsactiviteit uit te oefenen:
  Voor architectuuropdrachten moeten de kandidaten de inschrijving op de lijst van de beroepsorde van architecten (of een gelijkaardige beroepsvereniging in de Europese Unie) aantonen.

Vervolgens wordt de technische en beroepsbekwaamheid aan de hand van onderstaande selectiecriteria getoetst aan de ambities van de opdrachtgever:

1. De algemene ontwerpmatige deskundigheid met betrekking tot de specifieke projectopdracht.
2. Vakbekwaamheid
3. Relevante ervaring

Met het oog op een langdurig engagement in een complexe opgave wordt een bereikbaar multidisciplinair team gezocht dat zowel een zeer creatieve aanpak als een sterke renovatie-aanpak verzekert in antwoord op de onderzoeksvragen, en dit rekening houdend met de omvang van het project en de beheersing van de bouwkosten. Het is daarbij cruciaal dat architectuur en buitenruimte (openbaar én privé) op elkaar zijn afgestemd. We zoeken dus een team dat bestaat uit architecten met expertise in restauratie en landschapsarchitecten met referenties in de sfeer van herbestemming, erfgoedzorg, tuin- en landschapsontwerp en het ontwerp van straten en pleinen.

Gunningscriteria

Aan de hand van de ingediende offertes worden volgende gunningscriteria (in volgorde van afnemend belang) onderzocht en getoetst aan de ambities van de opdrachtgever:

1. de kwaliteit van de concept- en visievorming en het ontwerpend onderzoek voor het gebouw en de publieke ruimte in het licht van de ambities en verwachtingen van de publieke opdrachtgever zoals ze geformuleerd zijn in de projectdefinitie:
   a. in een ruim maatschappelijk kader, meer specifiek in de context van deze kansarme en multiculturele buurt
   b. wisselwerking tussen architectuur en de publieke tuinen en pleinen
   c. in relatie tot het erfgoed
   d. meer functioneel toegepast op de praktische eisen van de gebruiker
2. visie op de fasering
3. procesgerichtheid en procesbereidheid
4. economisch verantwoorde verwezenlijking

Het gewicht van de respectievelijke criteria is als volgt vastgesteld: 6/2/1/1. Het gewicht van de subcriteria is gelijk