Antwerpen - Operaplein Antwerpen

In december 2019 werden het vernieuwde ondergrondse metrostation en de nieuwe tramlijn ‘Noorderlijn’ voor het publiek opengesteld. Het nieuwe Operaplein was reeds toegankelijk maar krijgt nu ook een bovengrondse tramhalte. De ontwerpopdracht voor zowel het nieuwe operaplein, de ondergrondse ruimten als de directe omgeving, werd via een Open Oproep gegund.

De jury van deze Open Oproep dateert van eind 2004. Er werd toen gekozen voor de Spaanse architect Manuel De Solà-Morales omdat zijn visie het beste aansloot bij de verwachtingen om op deze plek de infrastructurele noden te verknopen met een kwalitatieve stedelijke ruimte, zowel in de ondergrondse knoop van tunnel, parking en metrostation als op het plein erboven en de aansluitende De Keyserlei en Franklin Rooseveltplaats.

Met zijn strategie om ook de ondergrondse publieke ruimte via daglicht, doorzichten en ruimte te verbinden met de bovengrond had Vlaanderen al kennisgemaakt in de Leuvense stationsomgeving. Op dergelijke knooppunten van mobiliteit moet de technische infrastructuur gecombineerd worden met het publieke leven, het functionele met het aangenaam verblijven op het plein.

Ook de heraangelegde De Keyzerlei behoort tot die publieke ruimte. Ze is al sinds 2012 in gebruik, het jaar waarin de Spaanse architect op 73-jarige leeftijd overleed. Hij ontwierp de heraanleg en het ronde paviljoen als toegang tot het metrostation ‘Opera’. Zijn team zette de opdracht verder. De werken aan de Rooseveltplaats zijn nog volop in uitvoering en ook de verbouwing van de Antwerp Tower tot woontoren zorgt nog voor een werfzone.

Het plein vormt niet alleen een centrale plek in de publieke ruimte van Antwerpen, als kruispunt van de Meir en de 19de-eeuwse boulevard van de Leien; het is ook een belangrijke knoop van verschillende vervoersmodi, waar een hoogwaardige stedelijke verblijfsruimte op de begane grond gerealiseerd werd. Een dergelijke complexe opdracht vraagt tijd, zowel in de planningsfase als in de uitvoering. Ondergronds wachten nog de parking en de autotunnel op de opening, aangekondigd voor april 2020. De tijdelijke ‘knip’ van de Leien voor het autoverkeer zal dan tot het verleden behoren. De Antwerpenaar zal kunnen kennismaken met de grote ondergrondse ruimte, de reden waarom er geen bomen op dit plein kunnen wortelen.

Ondanks het lange planningstraject valt het op dat het ontwerp van Manuel De Solà-Morales voor de bovengrondse pleinaanleg en de ronde lichthapper van de metro-ingang nog opvallend veel gelijkenis vertonen met het ontwerp van destijds. Ter hoogte van de Kipdorpbrug verschilt het uiteindelijke resultaat van het eerste concept omdat daar de archeologische resten van de 700 jaar oude Kipdorpbrug, het bastion en de stadsmuur, restanten van de Spaanse omwalling van Keizer Karel V, werden opgegraven en zichtbaar gelaten. Zo komen een eeuwenoude en een splinternieuwe infrastructuurknoop samen.

ber 2019 werden het vernieuwde ondergrondse metrostation en de nieuwe tramlijn ‘Noorderlijn’ voor het publiek opengesteld. Het nieuwe Operaplein was reeds toegankelijk maar krijgt nu ook een bovengrondse tramhalte. De ontwerpopdracht voor zowel het nieuwe operaplein, de ondergrondse ruimten als de directe omgeving, werd via een Open Oproep gegund.

De jury van deze Open Oproep dateert van eind 2004. Er werd toen gekozen voor de Spaanse architect Manuel De Solà-Morales omdat zijn visie het beste aansloot bij de verwachtingen om op deze plek de infrastructurele noden te verknopen met een kwalitatieve stedelijke ruimte, zowel in de ondergrondse knoop van tunnel, parking en metrostation als op het plein erboven en de aansluitende De Keyserlei en Franklin Rooseveltplaats.

Met zijn strategie om ook de ondergrondse publieke ruimte via daglicht, doorzichten en ruimte te verbinden met de bovengrond had Vlaanderen al kennisgemaakt in de Leuvense stationsomgeving. Op dergelijke knooppunten van mobiliteit moet de technische infrastructuur gecombineerd worden met het publieke leven, het functionele met het aangenaam verblijven op het plein. Ook de heraangelegde De Keyzerlei behoort tot die publieke ruimte. Ze is al sinds 2012 in gebruik, het jaar waarin de Spaanse architect op 73-jarige leeftijd overleed. Hij ontwierp de heraanleg en het ronde paviljoen als toegang tot het metrostation ‘Opera’. Zijn team zette de opdracht verder. De werken aan de Rooseveltplaats zijn nog volop in uitvoering en ook de verbouwing van de Antwerp Tower tot woontoren zorgt nog voor een werfzone.

Het plein vormt niet alleen een centrale plek in de publieke ruimte van Antwerpen, als kruispunt van de Meir en de 19de-eeuwse boulevard van de Leien; het is ook een belangrijke knoop van verschillende vervoersmodi, waar een hoogwaardige stedelijke verblijfsruimte op de begane grond gerealiseerd werd. Een dergelijke complexe opdracht vraagt tijd, zowel in de planningsfase als in de uitvoering. Ondergronds wachten nog de parking en de autotunnel op de opening, aangekondigd voor april 2020. De tijdelijke ‘knip’ van de Leien voor het autoverkeer zal dan tot het verleden behoren. De Antwerpenaar zal kunnen kennismaken met de grote ondergrondse ruimte, de reden waarom er geen bomen op dit plein kunnen wortelen.

Ondanks het lange planningstraject valt het op dat het ontwerp van Manuel De Solà-Morales voor de bovengrondse pleinaanleg en de ronde lichthapper van de metro-ingang nog opvallend veel gelijkenis vertonen met het ontwerp van destijds. Ter hoogte van de Kipdorpbrug verschilt het uiteindelijke resultaat van het eerste concept omdat daar de archeologische resten van de 700 jaar oude Kipdorpbrug, het bastion en de stadsmuur, restanten van de Spaanse omwalling van Keizer Karel V, werden opgegraven en zichtbaar gelaten. Zo komen een eeuwenoude en een splinternieuwe infrastructuurknoop samen.

Manuel De Sola stelt een aanpak voor die rustig en ingehouden is, die rust en centraliteit wil verbinden. Zijn strategie bestaat erin bij meerlagige stedelijke knooppunten de begane grond met de ondergrondse niveaus te verbinden op een wijze die de belevingskwaliteit van het ondergrondse niveau verhoogt. Hij is van mening dat het één van de voornaamste opgaven van deze tijd is om van dergelijke, meestal ondergrondse ruimten geen technische of mechanische ruimten te maken, maar daadwerkelijk deel laten te laten uitmaken van de publieke ruimte van de stad is. Het mogen geen restruimten zijn in de zin van een noodzakelijk te doorkruisen ruimte om van één geprogrammeerde activiteit naar een andere over te gaan, want zo blijven het te mijden plekken. Alleen door deze ruimten integraal deel te laten uitmaken van het publieke leven, door ze te zien als plekken voor het beleven van de stad, kunnen ze aangename en kwaliteitsvolle publieke ruimte worden.

De leien zijn volgens hem één van de belangrijkste structuren van Antwerpen en ten opzichte van het huidige chaotische beeld moet de helderheid van zijn vorm benadrukt en geherwaardeerd worden. Hij stelt voor een duidelijk architecturaal beeld en een klare, duidelijke aanleg. Het ontwerp moet de complexiteit van deze knoop van verkeersmodi verhelderen en begrijpelijk maken. Dit kan mee bereikt worden door de aanleg van de begane grond, waarin het materiaalgebruik en de belijning het verloop van de ondergrondse structuren reflecteren.

De Rooseveltplaats is bijzonder groot, te groot en bovendien een belangrijke onderbreking in de continuïteit van de leien. De renovatie van de publieke ruimte alleen, van de oppervlakte kan dat niet veranderen. Door een nieuw gebouw kan dit plein in twee gedeeld worden met twee verschillende sferen, de grootstedelijke structuur van de leien aan de ene zijde en de meer intieme verblijfsfunctie aan de kant van de Gemeentestraat. Dit nieuw gebouw is als een nieuwe stadspoort. De functie zou een winkelruimte kunnen zijn bijvoorbeeld voor de vele betekenisvolle design- en ontwerpactiviteiten die in Antwerpen aanwezig zijn. In de lengte van de Gemeentestraat loopt het gebouw uit in een grote luifel als overdekt busstation.

Zo is ook de het operahuis, door zijn aard ingebed in een bouwblok, niet als een breuk of rustpunt, maar als een accent in de doorlopende gevelwand van de leien te lezen. Er is wel nood aan meer ruimte voor de gevels van de opera. Om wat ruimte en een plein voor de opera te krijgen maken tramsporen en autobanen een buiging ter hoogte van de opera. De ondergrondse tunnel volgt die bocht eveneens.

De toegang tot de lokettenhal gebeurt via een lichtput. Een rond toegangspaviljoen overdekt een grote opening tot de ondergrond met de roltrappen en liften en werkt als een lantaarn die licht brengt in de ondergrondse lagen. Op deze voorname plek worden de ondergrondse niveaus zichtbaar en begrijpelijk. Ook de mogelijkheid van een toekomstige ondergrondse metrolijn op –3 van zuid naar noord, dwars op de bestaande van oost naar west, is hierin voorzien.

Dit is het concept dat tegelijk de nieuwe mogelijkheden van de plek bovengronds voor stedelijkheid erkent en verbindt met de kwaliteit van de ondergrondse ruimten die ermee samenhangen. Het is een concept dat identiteit verleent aan de plek zonder de eenheid met de lineaire structuur en het profiel van de leien ten zuiden en ten noorden uit het oog te verliezen en zonder een strak vormconcept voorop te stellen. De strategie om publieke ruimte te maken van de technisch noodzakelijke infrastructuur is kenmerkend voor het werk van Manuel de Sola en wordt hier in een eerste aanzet overtuigend uitgewerkt voor wat de belangrijkste stedelijke knoop is van Antwerpen. De aanzet levert een beeld van een mogelijk afgewerkte toestand, maar de procesbereidheid is duidelijk en de visiepresentatie laat nog voldoende ruimte voor aanpassingen en overleg.

De opdracht heeft tot voorwerp de dienstverlening voor het conceptontwerp voor de herinrichting van de publieke ruimte die gevormd wordt door de Tenierplaats, gedeelte van Frankrijklei en Italiëlei, plein Kipdorpbrug en Franklin Rooseveltplaats te Antwerpen en dit volgens de hierbij aangegeven voorlopige afbakening. Inbegrepen is tevens de studieopdracht voor het niveau –1 ter plaatse van de Opera en de integratie van deze ruimte in de bovengrondse pleinaanleg.

De heraanleg van het gebied is geen loutere infrastructuuropdracht. De klassieke aanpak en methodologie zijn immers niet afdoende voor deze ontwerpopgave. Want de Leien en dit gebied in het bijzonder hebben een meervoudige betekenis in de stad. 
Dit gebied is een belangrijk visitekaartje van de stad. Het is een publieke ruimte met een historische lading, maar is tevens veel meer dan dat. Vandaag bovenal met (al te veel nadruk) een verkeersfunctie, maar daarnaast bevindt deze plek zich op een van de meest structurele knopen binnen de stad, die zorgt voor oriëntatie en plaats zou moeten bieden voor ontmoeting. Deze publieke ruimte geeft de stad een eigen identiteit, een eigen gezicht. Het eerder negatieve imago die deze plek nu nog heeft door zijn verkeersfunctie, de (tijdelijke, maar 40 jarige) noodbrug, de algemene verloedering en wanorde in de ruimtelijke inrichting moet dingend omgevormd worden tot een beeld dat in overeenstemming is met de potenties van deze grootstedelijke ruimte.
Concreet houdt dit in dat de opdracht gaat over een integraal stadsontwerp voor een belangrijk deel van het ‘Hart van Antwerpen’. De inzet van de publieke ruimte wordt hierbij gezien als een strategisch instrument waarmee de ontwikkeling van de stad kan worden beïnvloed. Het moet een krachtig instrument worden voor de vernieuwing van dit stadsdeel. De herstructurering van deze plek zal in belangrijke mate bijdragen tot de verdere stedenbouwkundige ontwikkeling van de stad….het zal een van de sleutelprojecten worden in haar “werf van de eeuw”.
Deze opgave met een veelheid aan betekenissen vraagt een ontwerphouding die niet uitgaat van een technische maar van een culturele benadering. Dit vereist een ontwerpvaardigheid die in staat is deze culturele dimensie op een kwalitatieve manier vorm te geven. De opvolging en sturing van het project moet dan ook in handen zijn van een ontwerper die aan deze vereisten voldoet.
Het programma voor deze plek omvat in hoofdzaak de structurering van een aaneenschakeling van verkeersluwe pleinruimten. Enkel openbaar vervoer (tram, bussen en halte-infrastructuur), bedieningsverkeer en lokaal verkeer tussen de Oost-West as (Gemeentestraat - Lange Nieuwstraat - Leien Noord) zullen in de toekomst deze ruimte doorkruisen. Het Noord-Zuid autoverkeer op de Leien zal op deze plek ondergronds gebracht worden zodat de huidige fly-over constructie kan verdwijnen. Een ander belangrijk programmapunt vormt de inrichting van het in ruwbouw aanwezige pre-metrostation Opera en de relatie en integratie ervan met de bovengrondse pleinruimte.

De Bouwheer hecht vanuit zijn maatschappelijke opdracht, een groot belang aan de architecturale en stedenbouwkundige kwaliteit van deze realisatie. Deze zeer omvangrijke en betekenisvolle herinrichting van een deel van het “hart van Antwerpen” is een opdracht waarbij de uitstraling en de symboolwaarde meer dan elders staat voor de missie van de Bouwheer, m.n. duurzame oplossingen bieden aan de mobiliteitsproblematiek en gelijktijdig een positieve bijdrage leveren aan de (be)leefbaarheid van Antwerpen.