Typologie 5: Vrijplaats

De plek

De Vrijplaats geeft lucht aan stadsontwikkelingsprojecten en voorkomt dat stadskankers blijven liggen, omdat de verontreiniging te zwaar weegt om het binnen een klassiek project op te nemen.

Tegelijkertijd schuilt er potentieel in deze plekken, wanneer de sanering op een andere manier expliciet – bijvoorbeeld traag – kan aangepakt worden. Het zijn de dragers van de identiteit van het gebied. De aanwezigheid van industrieel erfgoed maakt de herinnering aan de vroegere activiteit van het gebied levend.

Deze plekken kunnen de rustpunten worden binnen een ambitieus en intensief stadsproject. Ze kunnen zelfs het startschot zijn voor de opwaardering van een buurt, door de inplanting van een kleinschalig project dat een sterke sfeer weet te scheppen. 

De ambitie

Vrijplaatsen zijn veelal kleinschalige of tijdelijke projecten. Met beperkte investeringen wordt vooral gestreefd naar maximale impact voor de omgeving. 

Het saneringsconcept wordt daartoe strategisch ingezet. Het wordt niet verstopt, maar het wordt een langdurig spektakel of drager van activiteiten. Het is een ideale test-zone voor bijzondere in-situ-technieken, voor de opslag van verontreinigde gronden in een artificieel landschap, voor langzame saneringsconcepten,… 

Ontwikkelde activiteiten zijn zacht, ze spelen in op beleving eerder dan op productie of consumptie: een plek voor openluchttheater, voor alternatieve sportbeoefening, voor bijzondere horecaconcepten, voor natuur- en milieu-educatie of voor intensieve stadslandbouw. Naast financieel-economische meerwaarde wordt vooral sociale meerwaarde nagestreefd. Het gaat niet over belangrijke investeringen, de projecten zijn tijdelijk, zonder permanente infrastructuur.

Het proces

De Vrijplaats moet licht en toegankelijk tot stand komen, waar mogelijk geïnitieerd en gedragen door burgers. Het gaat om tijdelijke en kleinschalige installaties die onmiddellijk geëxploiteerd kunnen worden. De Vrijplaats is een project voor en door burgers. De uitdaging is om een financiële montage te maken waarin de bekostiging van de sanering geheel of deels gedragen kan worden door rechtstreekse belanghebbenden, via de meerwaarde, de dienstverlening, de producten die de Vrijplaats voor gebruikers en exploitanten oplevert.

Langzaam saneren
Verontreinigde terreinen liggen er veelal gedurende langere periodes verlaten bij. Toch kunnen deze gronden in een stedelijke context een waardevolle tijdelijke bestemming krijgen. Zo kan een participatief proces opgestart worden in de wijk, terwijl tegelijk aan de hand van een eerste, meer oppervlakkige en langzame sanering – bijvoorbeeld door middel van fytoremediatie waar dit relevant is - het saneringsproces opstart.

De Ceuvel is een werkplaats voor creatieve en sociale ondernemingen in Amsterdam-Noord. Het terrein wordt gedurende tien jaar geleased, om het op termijn om te vormen tot een stedelijke oase. Momenteel zijn de gronden er erg verontreinigd. Men heeft een saneringsproces door middel van fytoremediatie opgestart waarbij planten de bodem reinigen. Parallel worden er woonboten geplaatst rondom een wandeldek dat kantoorruimtes, ateliers of werkplaatsen verbindt. De voormalige industriële site wordt nadien omgevormd tot een van de meest unieke en duurzame stedelijke ontwikkelingen in Europa. Meer info

 

Brownfieldcultuur

Het industrieel erfgoed is een populair decor voor ontspanning en recreatie. Er bestaat een zekere fascinatie voor de monumentale gebouwen en terreinen die herinneren aan het industriële verleden. De stedelijke vrijplaats zet in op deze kwaliteiten, ze erkent het potentieel van deze alternatieve plekken, en voorziet in een meer stedelijke vorm van toerisme, waarbij onbekende plekken in de eigen stad een nieuwe en alternatieve vakantiebestemming vormen voor de 21ste eeuwse stedeling. 

De Spaanse kunstenares Lara Almarcegui stelt de gekende planningsaanpak van leegstaande en verontreinigde terreinen in vraag. Plaatsen die veelal door een gebrek aan interesse ontsnappen aan een weloverwogen ontwerp, maar hierdoor ook een uitzonderlijke context vormen voor verschillende mogelijkheden en nieuwe ontwikkelingen. Binnen het kader van de ‘Radical Nature’ tentoonstelling in the Barbican te Londen, stelde ze een ‘Guide to the Wastelands of the Lea Valley - 12 Empty Spaces Await the London Olympics’ op, om zo de kwestie bespreekbaar te maken. Meer info

 

Artificieel landschap
De stedelijke vrijplaats vormt het decor voor een nieuw en artificieel landschap. Landschappelijke kwaliteiten worden op verschillende manieren bekomen door nieuwe topografieën of alternatieve groenstructuren te introduceren. Dit nieuwgevormde, eigenzinnige landschap omkadert het overwegend culturele karakter van de vrijplaats.

Het MFO-Park te Zurich werd gebouwd op de voormalige site van de ‘Maschinenfabrik Oerlikon’. Het is veeleer een parkhuis dan een park, door de structuur die men over het terrein heeft doorgetrokken. De structuur vormt de drager voor verschillende soorten groen, die zowel openheid als bescherming verschaffen. In dit ‘verticale park’ bieden stille tuinkamers een zicht aan op de centrale hal. Door een ijle vorm van beschutting te voorzien – een Treillage – vormt het MFO park een decor voor uiteenlopende activiteiten: openluchtcinema, theater, concerten,… Via de structuur collecteert men het regenwater dat men nadien kan gebruiken voor irrigatie. Meer info

 

Op-stap ontwikkeling
Saneringsprojecten zijn meestal projecten van lange adem. Ze zijn vaak gesitueerd op de minder gegeerde gronden, die reeds gedurende een lange periode leeg staan. Hierdoor hebben ze vaak een erg negatieve connotatie. Deze situatie kan ook zijn voordelen hebben: het is net omdat het verontreinigde terreinen betreft dat deze locaties niet zijn vermarkt. Dit heeft ze beschikbaar gehouden voor andere, meer publieke initiatieven.

Het Cineroleum in Londen is een bottom-up geïnitieerd project waarbij een verlaten petroleum station langs de Clerkenwell Road werd omgevormd tot een buurtcinema. Hoewel dit project op zich een succesvolle ingreep is, toont het ook op grotere schaal het potentieel voor de ruim 4.000 leegstaande tankstations verspreid over het Verenigd Koninkrijk als publieke ruimte. Meer info

 

 

Typologie 5: Vrijplaats

Voor en door burgers

Schema

Schema Vrijplaats
Schema Vrijplaats