Antwerpen - Het Steen

Pieter T' Jonck schreef voor A+ een artikel over het Steen. De geschiedenis, het ontwerpend onderzoek en de realisatie door noA architecten kwamen hierin aan bod:

Sommige gebouwen staan er al zo lang dat niemand nog beseft hoe ze daar ooit kwamen. Slechts weinigen weten bijvoorbeeld hoe het Steen in Antwerpen ooit alleen kwam te staan tussen de havenhangars. Pas toen noAarchitecten de burcht tot een bezoekerscentrum voor de stad en een cruiseterminal verbouwde, leek het vele Antwerpenaars te dagen dat de stad niet ’t Stad zou zijn zonder die burcht. Een storm van protest stak op. Toch schreef noA slechts verder aan een lange geschiedenis van verbouwingen. Ondertussen is het protest al lang gaan liggen. Het gebouw is zelfs op weg een geliefd rendez-vous te worden voor stadswandelingen.

De verbouwing van het Steen was in 2016 voorwerp van een Open Oproep. Veel voorstellen worstelden toen met de vraag hoe het nieuwe programma in het historisch zeer gelaagde monument in te passen viel. Het Steen ontstond immers niet in één keer. Het oudste deel dateert uit de 8ste eeuw, als versterking naast een poort in de stadsomwalling. Die vormt nog steeds de basis van de zuid- en westgevel van het Steen. Later trok men die muren hoger op in een lichtere natuursteen. In de 16de eeuw werd huis ‘De Mol’ bij de burcht betrokken. De stad groeide toen al zo sterk dat de stadsmuren afgebroken werden en de burcht veranderde in een gevangenis, en nog later een houtzagerij en een woonkazerne.

De 19de eeuw herwaardeerde deze stenen sta-in-de-weg echter, als getuige van een roemrijk verleden. Een restauratie rond 1860 herstelde het geheel naar een fictief beeld van hoe de burcht er ooit had kunnen uitzien. Een Museum voor Oudheidkunde kreeg er onderdak. Die waardering kwam net op tijd, want in 1877 trok men de Scheldekaaien recht voor de havenactiviteit. De wijk rondom de burcht ging toen tegen de vlakte. Plots stond de burcht geïsoleerd in de havenzone, als een vreemde eend in de bijt tussen hangars. Die verbraken aan weerszijden van het Steen de band tussen de stad en de stroom die haar welstand bracht. Dat wrong. Daarom legde de stad wandelterrassen aan boven op de hangars aan de waterkant. Maar ook voor die terrassen stond het Steen in de weg.

Architect Ferdinand Truyman bedacht in 1883 een elegante oplossing om Noorder- en Zuiderterras te verbinden en tegelijk het museum uit te breiden. Langs ‘De Mol’ voegde hij aan het Steen een vleugel in historiserende stijl toe. Vanaf de oude toegangspoort liet hij een hellingbaan met een wijde bocht omhooglopen, onder de nieuwe vleugel door, om dan aan te sluiten aan het Noorderterras. Het Zuiderterras, een paar honderd meter stroomopwaarts, kreeg net zo’n hellingbaan. De ruimte tussen die twee hellingbanen kreeg de naam ‘Steenplein’. De nieuwe vleugel van het Steen kreeg een parmantige, pseudomiddeleeuwse toren, de ‘Boekentoren’.

Truyman bemiddelde zo op een typisch 19de-eeuwse manier tussen vooruitgang en traditie. In het project van monumentenzorg wurmde zich immers een idee van stedenschoon die het toerisme van de 20ste eeuw aankondigde. Zijn die gerestaureerde burcht en het terras met zicht op de rivier immers geen perfecte toeristische infrastructuur? Helaas: de 20ste eeuw ontwikkelde zo’n afkeer van de architectuur van de 19de eeuw dat een deel van de vleugel van Truyman in de jaren 1950 plaats moest ruimen voor een fantasieloos pseudorenaissancegebouw, het Scheepvaartmuseum. Alleen de boekentoren en een stuk muur bleven behouden. De eenheid in het complex was daarmee ver zoek.

Die configuratie confronteerde de ontwerpers van de Open Oproep met vele dilemma’s. Wat te bewaren van de vleugel van de jaren 1950? Wat met die boekentoren, als deel van het ‘Monument’? Hoe integreer je de technologie van een terminal in oude muren? Bovendien bevindt het Steen zich pal in de nieuwe stormvloedkering van de Kaaien. Ook dat was een randvoorwaarde van belang.

Drie teams – Bogdan & Van Broeck – aNNo, Kempe Thill – Meer en Maat-Werk - Van Belle & Medina – losten het probleem van de terminal op door die geheel of gedeeltelijk buiten het gebouw, in de, eveneens beschermde, hangars onder te brengen. Ook het team Callebaut – FVWW nam zijn toevlucht tot een weliswaar bescheiden uitbreiding. Even divers was de benadering van de vleugel uit de jaren 1950. Terwijl de teams van Bogdan & Van Broeck – aNNo, Kempe Thill – Meer, en Callebaut – FVWW de constructie, zij het met soms drastische ingrepen, behielden, sneden noA en Maat-Werk – Van Belle & Medina dat deel weg. In de plaats voorzagen ze allebei een nieuw volume in baksteen dat verder schreef aan het palimpsest dat het gebouw is.

Het voorstel van noA sprong daarbij in het oog, alleen al omdat het bijna geen uitspraken deed over de ruime omgeving van het Steen, terwijl dat bijvoorbeeld bij Bogdan & Van Broeck – aNNo de echte inzet van het ontwerp leek. Dat was niet omdat ze daarover geen mening hadden, maar juist omdat ze de 19de-eeuwse aanleg van terrassen en burcht volmondig onderschrijven als een betekenisvolle historische laag. Ze bevestigden dat de burcht, sinds hij geïsoleerd kwam te staan, ook losgekomen was van zijn vanzelfsprekende, door traditie bepaalde, relatie tot de stad om uit te groeien tot symbool van ‘het verleden’ van de stad en zo ook deel van de ‘ervaring’ daarvan.

NoA behield dus alles uit die periode, maar sneed het volume uit de jaren 1950 tussen hellingbaan, wand van de boekentoren en gebouwen uit de 16de eeuw weg. In het ontstane gat plaatsten ze een nieuwe constructie van drie tot vier bouwlagen met vrijwel dezelfde footprint. Een slimme en pragmatische oplossing, want zo palmt het ontwerp op het niveau van de kade als vanzelf de zalen onder de hellingbaan in voor de terminal. Terwijl de nieuwe muren dicht blijven omwille van de waterkering, komt er langs die zalen en de trap naar de hogere etages toch daglicht binnen. Zonder ingewikkelde uitbreidingen schept het ontwerp zo ruimte voor een cruiseterminal op kadeniveau. Een luxueuze trap langs de funderingen van de verdwenen stadswallen voert vandaar direct naar het bezoekerscentrum ter hoogte van het Noorderterras, en dan verder naar de verbruiksruimte op de tweede etage en het belevingsparcours in de oudste gebouwdelen. Alle programmadelen sluiten zo op vanzelfsprekende manier op elkaar, op de kade en het Noorderterras aan...

Lees verder

Het Steen laat zich opnieuw van alle kanten zien

De Standaard, 25.11.2016

Door Geert Sels

Noa Architecten breidt Het Steen in Antwerpen uit met een toren langs de Scheldekaai. De eigentijdse burcht wordt een toeristisch onthaalcentrum.

Zijn historisch belang ten spijt is Het Steen in Antwerpen wat weggedeemsterd. Het laat zich maar van één kant zien. Dat is maar goed ook, want de aanbouw uit de jaren 50 heeft niet veel om het lijf. Het gebouw krijgt nu een ingrijpende renovatie en uitbrei­ding. Voor deze ingreep schreef de Vlaamse Bouwmeester een Open Oproep uit. 31 architectenbureaus dongen mee naar de opdracht. Even werd het hachelijk, want bij de vijf finalisten zat ook het bu­reau van pasbenoemd Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck. Uiteindelijk ging de opdracht naar Noa Architecten. Het budget is begroot op 9 mil­joen euro. De stad zal daarvoor subsidies aanvragen voor erfgoed­restauraties en bij Toerisme Vlaanderen. De werken gaan be­gin 2018 van start en zullen twee jaar duren. Het Steen bestaat eigenlijk uit veel verschillende steentjes. De oudste dateren uit de elfde eeuw en hangen samen met het ont­staan van de stad. Nadien werden er telkens bouwlagen aan toege­voegd: uit de zestiende en de ne­gentiende eeuw, en een achter-bouw uit de jaren 50.

'Eigenlijk is Het Steen een con­centraat van verschillende bouw­sels uit de historische omwalling', zegt Philippe Vierin van Noa Ar­chitecten. 'In 1885 zijn ze conform de romantische visie van die tijd tot één schijnbaar geheel samen­gebracht.' Op die visie gaat Noa Architec­ten voort. De achterbouw gaat te­gen de vlakte, zodat de waterkant langs de Schelde opnieuw een dy­namische functie krijgt. De nieuwbouw van 1.800 vierkante meter is iets meer dan een verdub­beling van het oude gedeelte.

'In ons plan wordt Het Steen één geheel dat langs alle kanten gezien kan worden', zegt Jitse van den Berg van Noa. 'Aan de stenen van de oude muren kun je de tijd­lagen aflezen. Die kleurschakerin­gen nemen we mee in de nieuwe gevels. Daar maakt kunstenaar Pieter Vermeersch een ontwerp voor.' Voorts speelt het bureau met de vormtaal van de burcht. Er komt een toren, en een modern equivalent van kantelen en verde­digingsgaten. Bovenaan komt er een uitkijkpost die toegankelijk is voor bezoekers. Langs de Scheldekaai komt een grote zaal waar cruisepassagiers kunnen inschepen. De ruimte voor vijfhonderd man is ook bruikbaar voor evenementen. Voorts komt er een infozone, een stadswinkel en een rustruimte met zicht op de Schelde. Toeristen vinden er een bele­vingsparcours met de geschiede­nis en de highlights van de stad. Daarna kunnen ze via koetsen, bo­ten en fietsen de stad in.

Project binnen het erfgoedbesluit, lees de belangrijke opmerking onderaan.
De opmaak van het beheersplan maakt geen deel uit van de opdracht.
Het beheersplan wordt op basis van het bouwhistorisch onderzoek door de opdrachtgever zelf opgemaakt.

Het Steen werd op 6 februari 1936 als monument beschermd omwille van de kunst-, historische en oudheidkundige waarden en is een van de belangrijkste bouwkundige relicten in Vlaanderen. Het is een iconisch gebouw dat een grote waarde heeft als “sluitsteen” van het rijke historische verleden van de stad. Het Steen is nauw verbonden met de oorsprong van de stad; het is de laatste duidelijk zichtbare getuige van de omwalde burcht die eeuwen het beeld van de stad bepaalde. Samen met de Antwerpse rede onderging het Steen diverse transformaties. Het is een complex waarin opeenvolgende bouwfasen en functies kunnen worden afgelezen en diverse elementen de erfgoedwaarde definiëren.

Ook als landmark vervult Het Steen een belangrijke functie. Volgens het Masterplan Scheldekaaien zal Het Steen bij de heraanleg binnendijks komen te staan en zal de relatie met de stad versterkt worden. Het is ook de bedoeling om de toegang tot het Steen en Steenplein te verbeteren zodat dat de site onlosmakelijk verbonden wordt met de historische binnenstad.

Het gebouw werd gedurende haar rijke geschiedenis verschillende keren gerestaureerd en aangepast aan nieuwe functies. Delen uit de 11de-12de eeuw, uit de 16de eeuw en toevoegingen uit het einde van de 19de en het midden van de 20ste eeuw zitten sterk in elkaar verweven. In de voorbije decennia zijn de invulling van het pand en diverse kleine verbouwings-campagnes eerder ad hoc uitgevoerd, zonder visie op de totaliteit en zonder aandacht voor de intrinsieke waarde van het monument. Het resultaat is een monument met een grote onderhoudsachterstand zonder duurzame invulling. 

Dit project ambieert het erfgoed op een duurzame en creatieve manier in te schakelen in een nieuwe ontwikkeling die een ruimtelijke en toeristische meerwaarde beoogt voor de stad. Het hergebruik en opnieuw functioneel maken van het Steen moeten bijdragen tot de instandhouding, de herwaardering en de publieke ontsluiting van dit monument.

De nieuwe bestemming van Het Steen wordt geprogrammeerd als een toeristisch onthaal-en bezoekerscentrum waarbij een introductie tot de stad de bezoekers op weg moet zetten voor hun verdere ontdekkingstocht door Antwerpen.

De stad Antwerpen wil immers een onthaal creëren waarbij een aantal noden, zoals ondermeer informatie, maar ook bezoekerservaringen (ticketing, booking, catering, exposities, …) gecombineerd worden in een positionerend verhaal binnen de historische binnenstad. Dit in combinatie met representatieve onthaalruimte(s) voor groepen, professionelen en pers, alsook verbruikersruimte, stadswinkel en kantoren voor medewerkers.

Het Steen wordt in de toekomst ook een vertrekpunt voor verkenningen per koets, fiets, boot,… waar bezoekers niet enkel toekomen vanop cruises en vanuit de stad, maar waar ze vooral kunnen vertrekken voor een kennismakingstocht door de stad.

Het Steen en zijn directe omgeving vormt zo het onthaalpunt bij uitstek voor het verhaal dat Antwerpen te bieden heeft en zal op deze wijze een breed doelpubliek aanspreken.

De stad Antwerpen wil de site ontwikkelen tot een ambitieus onthaalcentrum dat een hedendaags ruimtelijk antwoord biedt en tegelijk dit waardevol bouwkundig en kunsthistorisch erfgoed op een duurzame en kwalitatieve wijze weet te valoriseren. Zij is hierbij op zoek naar een interdisciplinair ontwerpteam dat in staat is om een geïntegreerde visie te vormen over een erfgoedgerichte ontwikkeling van het Steen .

De ontwikkelingsmogelijkheden en -opportuniteiten worden onderzocht op basis van het aangeleverde bouwhistorisch onderzoek en de cultuurhistorische waardestelling. Hiervoor rekent de opdrachtgever op een weloverwogen voorstel van de ontwerper, dat rekening houdt met het karakter van de site en de uitstraling van het geheel in zijn nieuwe functie.

De relatie met de Scheldekaaien, de nabije omgeving en de integratie van de waterkering worden eveneens beschouwd als essentiële randvoorwaarden van het ontwerp.

Het streven naar een optimaal toegankelijke, laagdrempelige en open site is een belangrijke ontwerpopdracht. Verder zijn een energie- en onderhoudsvriendelijke benadering van het geheel een voorwaarde. De aanpasbaarheid van het erfgoed zal op voorgaande vlakken verder onderzocht moeten worden.

Kandidaat inschrijvers moeten in hun portfolio hun deskundigheid voor dit bijzondere erfgoedproject aantonen aan de hand van minstens de elementen uit artikel 11.5.2 van het Onroerenderfgoedbesluit van 16 mei 2014 met betrekking tot kwaliteit.

Tijdens de Open Oproep zal er een schetsontwerp met bijhorende visienota gevraagd worden van de volledige opdracht en zal het bouwhistorisch onderzoek ter beschikking gesteld worden.

Project binnen het Onroerenderfgoedbesluit

Lokale besturen die een beschermd monument wensen te restaureren en hiervoor een erfgoedpremie Bijzondere Procedure van meer dan 50% of een onderzoekspremie aanvragen bij de Vlaamse Overheid moeten voldoen aan het Besluit van de Vlaamse Regering betreffende de uitvoering van het Onroerenderfgoedbesluit van 12 juli 2013.De projecten in Open Oproep die de restauratie van een beschermd monument inhouden, moeten dan ook de bepalingen volgen van deze regelgeving. Dit betekent dat voor deze projecten een ontwerper aangesteld wordt volgens een aangepaste procedure van de Open Oproep.

Concreet betekent dit in de eerste plaats dat bij de selectie van kandidaten gebruik gemaakt wordt van volgende selectiecriteria:

a)     de relevante studie en beroepskwalificaties;

b)     de algemene deskundigheid met betrekking tot de specifieke projectopdracht;

c)      een vermelding van het gedeelte van de opdracht dat de ontwerper of uitvoerder minstens in eigen beheer zal uitvoeren;

De ontwerpopdracht voor de opmaak van beheersplannen, de voorafgaande onderzoeken, en de beheersmaatregelen, werkzaamheden of diensten aan beschermde goederen en erfgoedlandschappen wordt minstens gegund op basis van de volgende gunningscriteria:

1)     conceptnota met omschrijving van de aanpak en de methodologie van de opdracht;

2)     de aanpak inzake duurzaamheid;

3)     de vermelding van welke diensten voor welk ereloon geleverd zullen worden;

4)     als dat van toepassing is: de visie op de werfopvolging

Er bestaat een mogelijkheid om bijkomende criteria toe te voegen maar deze mogen enkel aanvullend zijn en kunnen in geen enkel geval primeren boven de eerder vermelde criteria. Dit betekent dat de hiervoor opgesomde criteria steeds zwaarder zullen doorwegen dan toegevoegde criteria en bijgevolg steeds de eerste drie gunningscriteria van het bestek moeten uitmaken.

Opgelet: Kandidaat inschrijvers moeten in hun portfolio hun deskundigheid voor dit bijzondere erfgoedproject aantonen aan de hand van minstens de  elementen uit artikel 11.5.2 van het  Onroerenderfgoedbesluit van 16 mei 2014 met betrekking tot kwaliteit.