PPZ3 - Kortrijk - Reconversie en erfgoed als zorgdragers

Projectbeschrijving

De ontwerpvraag voor de uitbreiding van vzw de Korenbloem stelt de architecten voor een aantal bijzondere vraagstukken. Vooreerst staan ze voor de opdracht een woonomgeving te ontwerpen voor de wel heel specifieke doelgroep van personen met jongdementie en mensen met een beroerte en somatische zorg. Daarnaast worden de architecten geconfronteerd met twee beschermde gebouwen op de site. Hoe kan historisch erfgoed een nieuwe bestemming krijgen binnen de zorg?

Sinds een dertigtal jaar baat De Korenbloem een woonzorgcentrum uit met zo’n negentig bedden, enkele assistentiewoningen en dagverzorgingscentra. De zorginfrastructuur is gelegen in een historisch waardevolle parksite in de Kortrijkse Sint-Janswijk, even ten oosten van het stadscentrum. Het bestaande zorgcentrum grenst aan een parktuin waarin twee beschermde villa’s staan: Villa Portiek uit het interbellum en Villa Landhuis, een negentiende-eeuwse neoklassieke woning. De Korenbloem wil de villa’s uitbreiden met een negentigtal kleinschalige woongelegenheden. Het bestaande dagcentrum aan de Stasegemstraat moet gerenoveerd worden. Door het toevoegen van wijk- en welzijnsfuncties wil De Korenbloem de band versterken met de buurt. De parktuin is gedeeltelijk beschikbaar voor het verenigingsleven en sociale partners uit de buurt. Dat stelt een bijkomende opgave. De parktuin moet de omwonenden uitnodigen tot een bezoek, maar tegelijkertijd moet de tuin voldoende besloten en beschermend zijn voor de kwetsbare bewoners.

Om het grootschalige programma van negentig wooneenheden en bijkomende welzijns- en buurtfuncties een plaats te geven op de site, vertrekken de architecten vanuit de belevingswereld van de bewoners. Die is door de dementie of de beroerte immers zeer klein geworden. Het gevaar bestaat dat de bewoners zich voortdurend afzonderen op hun kamer. De moeilijkste uitdaging voor mensen met jongdementie of beroerte is de desoriëntatie in tijd, ruimte en identiteit, veroorzaakt door geheugenverlies. Om dit tegen te werken, moeten bestaande relaties met objecten, routines en ruimtes worden versterkt. Er moet met andere woorden een ‘thuis’ gecreëerd worden in een omgeving die groot genoeg is om de bewoners te blijven stimuleren tot een sociaal engagement.

De ‘kleine werelden’ van de bewoners worden uitgebreid tot een groter netwerk van ‘kleine werelden’. Bewoners krijgen het gevoel op vakantie te kunnen gaan zonder de beschermende omgeving van de zorgcampus te verlaten. Studio Jan Vermeulen / Tom Thys Architecten / Sergison Bates Architects

De bestaande diversiteit aan gebouwen wordt versterkt door het koppelen van de gebouwen tot ensembles met een sterke eigen identiteit. Binnen dit campusmodel kan de performante zorgmachine in de toekomst verder uitbreiden. De verschillende clusters, elk met een eigen architectuur, ruimtelijke opbouw, karakter en identiteit, vormen op die manier één groot huis waarin een netwerk van ‘kleine plekken’ de belevingswereld van de bewoners vergroot.

De parktuin speelt een belangrijke rol in de belevingswereld van de bewoners. Hij wordt opgevat als een belevingstuin die de bewoners geborgenheid biedt. Tegelijkertijd is het park de sleutel tot verweving met de buurt. De tuin wordt visueel opengetrokken aan de straatkant. Op de site is er tevens een kinderdagverblijf en naschoolse opvang. Dat is niet alleen een goede zaak voor de kinderen, die beschikken over een grote speelruimte, maar ook voor de bewoners van De Korenbloem, die beweging en afleiding kunnen vinden in het spel van de peuters.

De circulatie is gebaseerd op de kamerstructuur van de villa’s, waarbij men niet circuleert door gangen maar door een aaneenschakeling van kamers en zalen. Studio Jan Vermeulen / Tom Thys Architecten / Sergison Bates Architects

Hoewel de twee villa’s omwille van hun ruimtelijke opbouw niet te hergebruiken zijn als zorgwoningen, kunnen ze toch ingeschakeld worden in het zorgprogramma, als doorloophuis, dagverzorging, kenniscentrum, wijk- en buurtwerking, leef- en ontmoetingsruimte. Dankzij een rechtstreekse verbinding tussen de nieuwbouw en het Portiek kunnen de genereuze ruimtes van de villa ook gebruikt worden door de bewoners. Zo komen ze in contact met de bezoekers. Ook de nieuwbouw bij het Landhuis legt een verbinding met de oude villa en met het bestaande maar te renoveren dagverzorgingscentrum aan de Stasegemstraat.

De charme van de historische villa’s, met hun houten lambriseringen en decoratieve inkleding, wordt zoveel als mogelijk behouden. De ruimtelijke structuur van de villa’s ligt aan de basis van de plannen van de nieuwe gebouwen. Zo gebeurt de circulatie niet via lange, smalle gangen maar via een aaneenschakeling van kamers. Ook de circulatieruimtes worden kleine werelden.

De opdrachtgever

Het woonzorgcentrum De Korenbloem is van bij zijn oprichting in 1979 sterk ingebed in de wijk. We hebben van in het begin onze deuren opengesteld voor de buurt. Door het stimuleren van het contact tussen de senioren en de buurtbewoners wilden we de negatieve perceptie van een woonzorgcentrum – toen nog een rust- of bejaardentehuis – doorbreken. Vandaag heet dat maatschappelijke integratie en intergenerationele werking, maar toen was daar nog geen naam voor.

De Korenbloem is gevestigd op de site van dr. Lauwers.Sinds de jaren 1900 baatte hij daar een privékliniek uit. We hebben de site van 23 hectare beetje bij beetje aangekocht. Zo hebben we ook onze dienstverlening kunnen uitbreiden. In 1990 waren we een van de eerste dagverzorgingscentra in Vlaanderen. Wij hadden het plan opgevat om een van de twee villa’s in het park af te breken en een nieuwe vleugel te bouwen. Toen werden de woningen uit het interbellum beschermd. Ze moesten bewaard blijven. De Pilootprojecten Zorg waren voor ons een ideale kans om alsnog een poging te wagen om uit te breiden en onze visie op zorg waar te maken. We waren op zoek naar een manier om het erfgoed een nieuwe bestemming te geven en in te schakelen in onze werking. Ook het park wilden we bewaren en gedeeltelijk openstellen voor de buurt. Dat is geen gemakkelijke opgave. De villa’s, met hun vele niveauverschillen en hoeken en kanten, lenen zich niet voor een zorgfunctie.

Ons project richt zich tot een heel specifieke doelgroep: die van personen met jongdementie en mensen met een beroerte. We krijgen steeds vaker jong dementerenden over de vloer. Zij vragen om een totaal andere aanpak dan die voor bejaarde dementerenden. Ze zijn veel mobieler, actiever en fitter. Ze hebben nood aan grotere ruimtes om te wonen. Je moet er een ander soort van activiteiten voor organiseren. Ze willen niet zomaar wat knutselen, maar willen zich nuttig maken. Ze willen ook sporten, zwemmen, naar een concert gaan, een fietstocht maken. Dat vraagt om een aangepaste dienstverlening en vaak een individuele begeleiding. Om hieraan tegemoet te komen, willen we de beschermde villa’s omvormen tot een dagverzorgingscentrum en een lokaal dienstencentrum dat ook toegankelijk is voor de buurtbewoners. Jong dementerenden kunnen dan deelnemen aan de groepsactiviteiten. De groep kan hen begeleiden. We hopen dat zo’n interactie mogelijk is. Buurtwerking is een tweerichtingsverkeer.

We waren op zoek naar een manier om het erfgoed een nieuwe bestemming te geven en in te schakelen in onze werking. 
Michèle Desmet, directrice De Korenbloem vzw

Jong dementerenden hebben vaak nog studerende kinderen of een jonge partner die gaat werken. Ook die begeleiden we. Wij willen eveneens flats aanbieden waar de persoon met jongdementie kan blijven samenwonen met zijn partner. De partner kan zijn of haar activiteiten blijven uitoefenen, terwijl de dementerende in een beschermde omgeving kan wonen. Dat is uniek in Vlaanderen.

Onze ambities stellen ons echter voor heel wat problemen. Je mag out of the box denken, je mag bijvoorbeeld grotere woonruimtes voorzien, maar ze worden slechts gesubsidieerd binnen de bestaande regelgeving. Dat wil zeggen voor 65 m2 per woongelegenheid. En niet meer. Ondanks de zeer grote bereidwilligheid van de partners van het Pilootproject leven we tot op vandaag in onzekerheid over de werkingssubsidie.

Het proces van de Pïlootprojecten Zorg is heel snel verlopen. Te snel. Er was onvoldoende tijd voor een rijpingsproces. Het ontwerp dat nu voorligt is een eerste stap. Het is nog maar een schets. Wij hebben voor de architecten gekozen omdat zij het best aanvoelen waar wij mee bezig zijn. We zullen hier de komende maanden aan verder werken.

Michèle Desmet
Directrice De Korenbloem vzw